Avropa Məhkəməsində Gürcüstan Rusiyaya qarşı – iş hələ bitməyib
Strasburqda Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi 2008-ci il avqus müharibəsi ilə bağlı “Gürcüstan Rusiyaya qarşı” işi üzrə birmənalı şəkildə Gürcüstanın xeyrinə qərar çıxarıb – gürcüstanlı ekspertlərin mövqeyi bundan ibarətdir.
Baxmayaraq ki, məhkəmə Tbilisinin tələblərini qismən təmin etməyib.
Amma iş hələ bitməyib – məhkəmə ziyançəkən tərəfə kompensasiya ödənməsi məsələsinə baxmalıdır.
Bundan başqa, məhkəmədə münaqişə zamanı zərərçəkənlərdən Rusiyaya və Gürcüstana qarşı fərdi iddiaların baxılması sona çatmayıb.
İş davam edir
Yanvarın 21-də Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi təsbit edib ki, Rusiya Gürcüstan vətəndaşlarına qarşı Avropa konvensiyasının altı maddəsinin, o cümlədən də yaşamaq, işgəncəyə məruz qoyma və əmlakının məhv edilməsi ilə bağlı hüquqlarının pozulmasına görə məsuliyyət daşıyır.
Gürcüstanda bu qərarı qələbə və “tarixi sənəd” adlandırıblar.
Məhkəmə Gürcüstanın iddiasının 2008-ci il 12 avqustdan etibarən Rusiyanın əməlləri ilə bağlı olan hissəsini praktiki olaraq tam təmin edib. Amma hərbi əməliyyatlar aparıldığı zaman pozuntularla bağlı Rusiyanın üzərinə birbaşa məsuliyyət qoymayıb.
Gürcü-osetin münaqişəsi qısaca
“Gürcüstan Rusiyaya qarşı” işi Cənubi Osetiya ətrafında 2008-ci ilin avqustunda Gürcüstan və Rusiyanın iştirakı ilə baş verən müharibə ilə bağlıdır. Bu hadisələr “avqust və ya beşgünlük müharibə” adını alıb. Gürcüstan tərəfindən 412 nəfər hərbçi və mülki şəxs, osetinlərdən 365 nəfər hərbçi və mülki şəxs həlak olub. Rusiyanın rəsmi məlumatına əsasən, bu zaman 67 nəfər Rusiya hərbçisi də həyatını itirib. Cənubi osetiya ərazisində gürcü kəndlərinin 20 min nəfərə yaxın sakini məcburi köçkün vəziyyətinə düşüb.
Avqust müharibəsi 21-ci əsrdə Avropada baş verən ilk müharibə olub.
Sovet İttifaqı dövründə Cənubi Osetiya Gürcüstanın tərkibində muxtar vilayət olub. Gürcüstan-Cənubi Osetiya münaqişəsinin müasir tarixi 1980-ci illərin sonlarını, Sovet İttifaqının dağılma dövrünü əhatə edir. Cənubi Osetiya müstəqillik istəyirdi, Gürcüstan isə cavabında muxtar vilayət statusunu da ləğv etmişdi və ərazini Şida Kartli regionunun tərkibinə qatmışdı.
İlk silahlı qarşıdurma və ilk qurbanlar 1989-cu ilin noyabr-dekabr aylarında qeydə alınıb. Fəal hərbi əməliyyatlar 1991-1992-ci illərdə baş verib, 1992-ci ildə Daqomıs razılaşmasının imzalanması ilə sona çatıb. Bu razılaşma tərəflər üzərinə atəşi dayandırmaq və silahlı qüvvələri təmas xəttindən çıxarmaq öhdəliyi qoyub. Rusiya Federasiyası da o zaman öz hərbi hissələrini Cənubi Osetiya ərazisindən çıxarmaq öhdəliyi götürüb.
Южная Осетия в период Советского Союза была автономной областью в составе Грузии. Современная история грузино-югоосетинского конфликта относится ко времени распада Советского Союза в конце 1980-х годов. Южная Осетия хотела независимости, Грузия в ответ вообще упразднила ее статус автономной области и включила в состав региона Шида Картли.
Первое вооруженное противостояние и первые жертвы зафиксированы в ноябре-декабре 1989 года. Активные боевые действия происходили в 1991-1992 годах и завершились в 1992 году подписанием Дагомысских соглашений, которые обязали стороны прекратить огонь и вывести вооруженные формирования из зоны соприкосновения. Российская Федерация также обязалась тогда вывести с территории Южной Осетии свои военные части.
Münaqişənin hərbi fazası zamanı müxtəlif göstəricilərə görə 10 min insan həlak olub, 10 mindən çox insan qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşüb.
Atəşkəs razılaşmasına əməl olunmasına nəzarət “Qarışıq Nəzarət Komissiyasına” və üçtərəfli “Sülhün Dəstəklənməsi üzrə Qarışıq Qüvvələrə” (Gürcüstan, Cənubi Osetiya və Rusiya hərbçisinin komandanlığı altında Rusiya batalyonlarından ibarət) tapşırılıb.
2008-ci ilin avqustuna qədər münaqişə “dondurulmuş” hesab edilirdi. 2008-ci ilin avqustunda Cənubi Osetiya ətrafında baş verən 5 günlük müharibədən sonra Rusiya Cənubi Osetiyanı müstəqil ölkə kimi tanıyıb. Moskva və Tbilisi arasında diplomatik münasibətlər kəsilib.
Cənubi Osetiya öz həyatını müstəqil respublika kimi qurur, amma onun müstəqilliyi yalnız Rusiya və bir neçə “üçüncü dünya” ölkəsi tərəfindən tanınıb. Beynəlxalq aləmdə əksəriyyət Cənubi Osetiyanı Gürcüstanın separatçı regionu hesab edir.
Qərar yalnız Rusiya tərəfinin məsuliyyətilə bağlıdır, amma ədalətin təmin edilməsi prinsipi hələ müzakirə belə olunmayıb – JAMnews-a müsahibəsində Gürcüstanın ədliyyə nazirinin keçmiş müavini, iddia müəlliflərindən biri Tina Burcaliani deyib.
Onun sözlərinə görə, qərar çıxarandan sonra məhkəmə ziyan çəkən tərəf kimi Gürcüstanın təmin edilməsi məsələsinə baxmalıdır, bu isə yalnız maddi kompensasiyanın ödənməsi demək deyil.
“Mən bu termindən qəsdən istifadə edirəm və komdensasiya haqda danışmıram, çünki iddiada biz vurğulamışıq ki, Konvensiya ilə təmin olunan ədalət bu halda müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilməlidir.
Əgər insanların haqlarıbərpa oluna bilərsə, onlar ilkin vəziyyətə qədər bərpa olunmalıdır. Məsələn, bu, hərəkət azadlığının məhdudlaşdırılması, insanların öz evlərin qayıtması imkanının məhdudlaşdırılmasına aiddir.
O yerdə ki, stintaq aparılır və konkret günahkarlar məsuliyyətə cəlb olunmalıdır, bu, baş verməlidir, o yerdə ki, kompensasiyadan başqa heç nə ola bilməz, Rusiya Federasiyası əlbəttə ki, kompensasiya ödəməlidir”, – Tina Burcaliani deyib.
Onun sözlərinə görə, qərar qəbul ediləndən sonra prosedur tərəflər arasında yazılı şəkildə mövqe mübadiləsi aparmalıdırlar – Gürcüstan dövlətinə Rusiyaya cavablamalı olduğu geniş sorğu yönəltmək imkanı verir. Daha sonra məhkəmə təminat formasını müzakirə edəcək.
Gürcüstan nəyə nail olub?
Bu qərar Gürcüstan tərəfi üçün “demək olar ki, qüsursuzdur” – konfliktoloq, keçmiş barış və vətəndaş bərabərliyi üzrə dövlət naziri Paata Zakareişvili hesab edir.
“Yüksək səviyyəli məhkəmənin istənilən qərarı siyasi kontekstə malikdir. Bu, ilk növbədə ona görədir ki, məhkəmə aydın və birbaşa şəkildə təsdiqləyib ki, bu, işğal edilmiş ərazilərdir. Heç kim buna xüsusi olaraq şübhə etmirdi, Avropa institutlarının bununla bağlı qətnamələri var. Amma bunlar siyasi qətnamələrdir, bunlarla razılaşmaq da olar, razılaşmamaq da. Məhkəmə qərarı tamam başqa məsələdir”.
Zakareişvilinin sözlərinə görə, məhkəmə qərarı Gürcüstanın işğal faktını sübut etmək üçün istənilən səviyyədə, o cümlədən də BMT məhkəsində istifadə edə biləcəyi sənəddir.
Bundan başqa, Zakareişvilinin sözlərinə görə, məhkəmə qərarı tanımamaq siyasəti nöqteyi-nəzərindən vacibdir, çünki “bir çox dövlətlərə artıq bu əraziləri tanımaq haqda düşünmək çətin olacaq”.
Gürcüstan nəyə nail olmayıb?
Tina Burcalianinin sözlərinə görə, iddia hazırlandığı zaman məhkəmənin hərbi əməliyyatlar zamanı törədilənlərə görə Rusiyanın məsuliyyətini təsdiqləyəcək.
Onun sözlərinə görə, Strasburq məhkəməsinin 2011-ci ildə iddianı baxışa qəbul etməsi haqda qərarı məhkəmənin ilk dəyərləndirməsi idi və bu qərara əsasən “Rusiya həmin dövrdə bu ərazidə, de-yure Gürcüstanda yurisdiksiya öhdəliklərinə sahib idi və buna görə də mahiyyəti etibarilə iddiaya baxılmalıdır”.
Burcalianinin sözlərinə görə, bununla belə məhkəmə öz yekun qərarında Rusiyanın 8-12 avqust hadisələrinə görə məsuliyyət daşımadığını qeyd etməyib.
“Söhbət hərbi əməliyyatlardan gedir və burada məhkəmə təəssüf ki, hərbi əməliyyatların bu növünü dəyərləndirə bilməyəcəyini deyir.
Bunun birinci səbəbi kimi nə isə müəyyən etməyin mox çətin olduğu çox mürəkkəb faktiki vəziyyət göstərilib. İkinci səbəb isə – məhkəmə yurisdiksiyanın eksterritorial, yəni dövlətin ərazilərindən kənarda istifadəsi ilə bağlı mövcud presedenti inkişaf etdirməyə hazır deyildi…
Buna görə məhkəməni çox ciddi tənqid ediblər, çünki bu məsuliyyəti üzərinə götürməyib. Bu nə deməkdir? Bu, o deməkdir ki, dövlət digər dövlətin ərazisində beynəlxalq silahlı münaqişə apara və müharibə zamanı istədiyi hər şeyi elə edə bilər ki, konvensiyaya əsasən məsuliyyətə cəlb olunmaz”, – Burcaliani deyir.
Paata Zakareişvili də məhkəmənin bu arqumentlərini inandırıcı hesab etməyib.
“Çox sual yaranır. Mən razılaşmağa hazıram ki, avqustun 8-dən 12-ə qədər Rusiya bu ərazilərdə tam yurisdiksiya həyata keçirə bilməzdi, orada Gürcüstan ordusu da vardı… Amma bu zaman həlak olan insanları nə edək? Məhkəmə bu zaman heç olmasa nəsə deməlidir, ola bilər ki, həmin vaxt orada tam Rusiyanın yurisdiksiyası olmayıb, amma həlak olan insanlar vardı”.
Onun fikrincə, beləliklə Strasburq məhkəməsi Qarabağ müharibəsi ilə bağlı gələcək iddiaların baxılması üçün də pis presedent yaradıb.
Tina Burcalianinin fikrincə, hələ məhkəmənin fərdi iddialar zamanı avqustun 8-dən 12-ə qədər baş verən pozuntulara baxacağı ehtimalı var. Amma “bu yolu ehtiyatla keçmək lazım olacaq”.
Məhkəmə müharibənin başlanmasına görə məsuliyyət daşıyan tərəfi müəyyən edibmi?
Tina Burcalianinin sözlərinə görə, məhkəmə bu məsələyə ehtiyatla yanaşıb.
“Biz görürük ki, məsələn, məhkəmənin qərarında Talyavininin məruzəsindən (Avropa İttifaqı missiyasının hərbi əməliyyatların Gürcüstan tərəfinin Sxinvali şəhərini atəşə tutmasından başlanması haqda bəhs edən faktların müəyyən edilməsinə dair məruzəsi — JAMnews) həmin abzasdan tam sitat gətirilir. Amma hüquqi nöqteyi-nəzərdən bu, qətiyyən vacib deyil və məhkəmə bu haqda birmənalı şəkildə deyir. Bunun nə Gürcüstan, nə də Rusiya üçün əhəmiyyəti yoxdur. Həmçinin birmənalı şəkildə bildirilir ki, Rusiyanın güc tətbiq etməsinin qanuni, yoxsa qanunsuz olduğunu dəyərləndirə bilməz və bu onun işi deyil”, – Burcaliani deyir.
Paata Zakareişvilinin sözlərinə görə, “müharibənin başlanması mövzusu Gürcüstandan başqa heç yanda müzakirə olunmur. Seçkilər gələndə və ya növbəti 8 avqust günü olanda, bu, daxili siyasət kontekstinə çevrilir, çünki müharibənin başlamasının həlledici mənası yoxdur”.
Onun sözlərinə görə, “heç yanda başladılmış müharibələr özlüyündə müasir beynəlxalq hüquqa əsasən cinayət deyil”.
Məhkəmənin qərarı Abxaziya və Osetiya tərəfləri ilə münasibətlərə təsir edəcəkmi?
“Qorxuram ki, bu yaxşı sənədə görə Abxaziya və Osetiya tərəfləri ilə münasibətlər mövzusu ziyan çəkə bilər. Mən düşünürəm ki, hər şeyin günahının Rusiyada olduğunun sevinci ilə biz bu sənədin arxasında Abxaziya və Osetiya cəmiyyətlərinin maraqlarını görməyə bilərik”, – Paata Zakareişvili hesab edir.
“Biz bu sənədin köməyilə Rusiya ilə çox sərt danışa bilərik. Amma biz öz vətəndaşlarımızla – abxazlarla və osetinlərlə də belə sərt danışa bilmərik”, – Zakareişvili hesab edir.
Onun sözlərinə görə, “bu sənəd yanlış istifadə oluna biləcək alətdir və əgər abxazlarla və osetinlərlə bizim Rusiya ilə münaqişəmiz mövqeyindən danışsaq, bu, onları bizdən daha da uzaqlaşdıracaq”.
Fərdi iddialar
“Gürcüstan Rusiyaya qarşı” iddiasına baxandan sonra Avropa Məhkəməsi müharibədən ziyan çəkmiş vətəndaşların iddialarına baxacaq.
Bunlar Gürcüstan vətəndaşlarının Rusiyaya qarşı, o cümlədənn də Sxinvali regionunda yaşayan osetinlərin Gürcüstana qarşı iddialarıdır.
Tina Burcalianinin sözlərinə görə, rusiyalı hüquqşünasların osetinlərin adından irəli sürdüyü iddiaların çoxu əsaslandırılmayıb və məhkəmə onları baxışa götürə bilməyib.
“Amma bir növ nümunəvi işlər də var. Əgər bu hallarda iddiaçıların bildirdikləri sübut olunarsa, o zaman məhkəmə Gürcüstan tərəfindən Konvensiya normalarının pozulmasını təsdiqləyə bilər”.
O ehtimal edir ki, bu işlər üzrə qərarların dərc edilməsi bir neçə aydan sonra başlayacaq.
Məqalədəki terminlər, toponimlər, fikir və ideyalar JAMnews-un və ya ayrı-aurı əməkdaşlarının fikir və ideyaları ilə üst-üstə düşməyə bilər. JAMnews məqaləyə yazılan təhqir, təhdid, zorakılığa çağırış kimi dəyərləndirilə bilən və ya başqa səbəbdən etik sayılmayan şərhləri silmək haqqını özündə saxlayır.
