Estoniya XİN rəhbərinin Bakı səfəri: dəyərlər və maraqlar paradoksu
Estoniya XİN rəhbərinin Bakı səfəri
Estoniyanın xarici işlər naziri Margus Tsahkna Bakıya rəsmi səfər edib. O, 15 şirkətdən ibarət nümayəndə heyəti ilə Azərbaycana gələrək siyasi rəhbərliklə görüşlər keçirib, iqtisadi və rəqəmsal sahələrdə əməkdaşlığın gücləndirilməsini vurğulayıb.
Tsahkna Bakıda çıxışlarında Azərbaycanın Cənubi Qafqazda “önəmli tərəfdaş” olduğunu bildirib, Estoniya şirkətlərinin burada fəaliyyətə maraqlı olduğunu qeyd edib və Tallində hökumətə Bakıda tam səfirlik açmağı təklif edəcəyini açıqlayıb.
Səfərin gündəliyində biznes forumu, rəqəmsal innovasiya layihələri və regionda sülh və təhlükəsizlik mövzuları olsa da, insan hüquqları və demokratiya məsələləri rəsmi açıqlamalarda dilə gətirilməyib. Bu hal demokratik dəyərlərlə idarə olunan Estoniyanın avtoritar Azərbaycanla yaxın əməkdaşlıq qurmasının yaratdığı paradoksal vəziyyətə diqqət çəkir.
Səfərin məqsədi: Biznes, rəqəmsal əməkdaşlıq və sülh gündəliyi
Estoniyanın XİN başçısı Margus Tsahkna Bakıya səfərində iki əsas istiqamətə fokuslanıb: iqtisadi-rəqəmsal əməkdaşlığın genişləndirilməsi və regional təhlükəsizlik məsələləri.
Birinci istiqamət – iqtisadi və rəqəmsal əməkdaşlıq
Tsahkna 22 oktyabrda Bakıda keçirilən Estoniya-Azərbaycan biznes seminarında iştirak edib və 15 eston şirkətindən ibarət nümayəndə heyətinin təmsil olunduğunu vurğulayıb. Bu şirkətlər arasında uzun illərdir Azərbaycanda e-hökumət sahəsində çalışan “B.EST Solutions” da var. Məhz bu Estoniya şirkəti 15 il əvvəl Azərbaycanın “ASAN İmza” mobil rəqəmsal imza infrastrukturunun yaradılmasına töhfə verib və bu sistem indi ölkədə 2 minə yaxın elektron xidmətin əsasında dayanır.
Tsahkna bildirib ki, bir çox eston şirkəti artıq Azərbaycanda uğurla işləyir və səfərin məqsədi mövcud rəqəmsal tərəfdaşlığı gücləndirmək, yeni sahələrdə – nəqliyyat, logistika, innovasiya, kibertəhlükəsizlikdə əməkdaşlıq imkanlarını araşdırmaqdır.
“Rəqəmsal idarəçilik və məlumatların qorunması kimi sahələrdə Estoniya öncül təcrübəyə malikdir və biz bu səfər çərçivəsində şirkətlərimizin Azərbaycanda yeni layihələrə imza atmasını təşviq edirik”, – deyə Tsahkna qeyd edib.
Nümayəndə heyətinə daxil şirkətlərin bəziləri səfər zamanı Azərbaycan tərəfdaşları ilə anlaşmalar da imzalayıb. Məsələn, estoniyalı “Fleetguru” şirkəti Azərbaycanın avtoparklarının idarə olunması bazarına daxil olmaq üçün ilk yerli tərəfdaşı ilə müqavilə bağlayıb. Estoniya rəsmisi vurğulayıb ki, rəsmi səviyyədə təşkil olunan biznes missiyaları şirkətlərə bir çox potensial müştəri və tərəfdaşla eyni vaxtda görüşmək imkanı yaradır və xüsusən “qərarvermə proseslərinin iyerarxik olduğu” ölkələrdə dövlət dəstəyinin şirkətlər üçün qapıları açmaq baxımından önəmi böyükdür.
İkinci istiqamət – siyasi gündəmdəki məsələlər
Margus Tsahkna Bakıda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və XİN başçısı Ceyhun Bayramovla da görüşlər keçirib. Rəsmi açıqlamalara görə, bu görüşlərdə Baltik dənizi regionunun təhlükəsizlik vəziyyəti, Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh prosesi və Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü kimi mövzular müzakirə olunub.
Estoniya XİN başçısı bildirib ki, Cənubi Qafqazda sabitlik Avropanın ümumi təhlükəsizliyi üçün həyati əhəmiyyət daşıyır və Estoniya hərtərəfli sülhə nail olunması üçün həm Azərbaycana, həm də Ermənistana dəstəyini davam etdirəcək.
Tsahkna Bakıda keçirdiyi görüşlər zamanı iki ölkə əlaqələrinin genişlənən xətt üzrə inkişaf etdiyini qeyd edib və “Estoniya ilə Azərbaycan bir sıra geopolitik prinsip və dəyərləri paylaşır” kimi ifadələr işlədib. O, təhsil sahəsində sıx əməkdaşlığı xüsusi vurğulayaraq bunun xalqlar arasında yaxın münasibətlərin formalaşmasına töhfə verdiyini bildirib.
Müşahidəçilərin fikrincə, Tallinnin Bakıda səfirlik açmaq qərarı da Estoniyanın regiona olan marağının artdığını göstərir. Tsahkna özü də prezident İlham Əliyevlə görüşündə Azərbaycanı Cənubi Qafqazda mühüm tərəfdaş adlandırıb və hazırda Bakıdakı fəxri konsulluq statusunda olan nümayəndəliyin tam hüquqlu səfirliyə çevrilməsinin ikitərəfli münasibətləri daha da gücləndirəcəyini bəyan edib.
Estoniya 2006-cı ildən Azərbaycanda fəxri konsul vasitəsilə təmsil olunur; indi isə Baltikyanı ölkə ilk dəfə diplomatik nümayəndəliyini səfirlik səviyyəsinə yüksəltməyə hazırlaşır.
Bakının yanaşması
Rəsmi Bakının da Estoniya ilə əlaqələrə maraq göstərdiyi sezilir. Prezident İlham Əliyev Margus Tsahkna ilə görüşündə Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan əlaqələrinin son dönəmdə müsbət dinamika qazandığını, xüsusilə enerji və nəqliyyat əlaqələri sahəsində yeni perspektivlərin açıldığını qeyd edib.
Əliyev deyib ki, Avropa Komissiyası prezidenti Ursula fon der Lyayen və Avropa Şurası rəhbəri Antonio Kostanın iştirakı ilə keçirilən son görüşlərdə Azərbaycan-Avropa əməkdaşlığının genişlənməsi barədə fikir mübadiləsi aparılıb.
Bu açıqlamalar fonunda, Tsahknanın Bakıya səfərinin təkcə ikitərəfli deyil, həm də Azərbaycan-Avropa münasibətləri kontekstində baş tutduğu aydın olur. Estoniya rəsmisi öz növbəsində ölkəsinin Azərbaycanın Aİ və NATO ilə əlaqələrinə dəstək verdiyini vurğulayıb, Bakı-Brüssel dialoqunun inkişaf tempini müsbət qiymətləndirib.
Estoniya nə üçün Azərbaycanla əməkdaşlığa xüsusi önəm verir?
Səfər zamanı açıqlamalardan məlum olur ki, Tallinn üçün əsas cazibə məqamları iqtisadi imkanlar və strateji əhəmiyyət daşıyır. İqtisadi müstəvidə, Azərbaycan bazarı Estoniya şirkətləri üçün həm mövcud uğurlu layihələrin genişləndirilməsi, həm də yeni sektorlar üzrə nüfuz etmə imkanı təqdim edir. Tsahkna bildirib ki, Estoniya şirkətinin Bakıya səfəri onların bu bazara artan marağından xəbər verir və nazirlik olaraq bizneslər arasında əlaqə qurmağa, “lazımi qapıları açmağa” hərtərəfli dəstək verirlər.
Azərbaycan rəsmiləri də bu marağı qarşılıqlı olaraq təşviq edirlər – iqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov və rəqəmsal inkişaf nazirliyinin rəhbərliyi ilə görüşlərdə iki ölkə arasında yaşıl enerji, logistika, informasiya texnologiyaları və təhsil sahələrində əməkdaşlıq perspektivləri müzakirə olunub.
Strateji baxımdan isə, Estoniya üçün Azərbaycan nəinki zəngin enerji ehtiyatlarına sahibdir, həm də Avropa ilə Asiyanı birləşdirən nəqliyyat marşrutlarında (məsələn, Orta Dəhliz adlanan Trans-Xəzər ticarət yolunda) açar rolu oynayır. Rəsmi Tallinn son illərdə Rusiyadan enerji asılılığını azaltmaq üçün Aİ çərçivəsində atılan addımları dəstəkləyib. Bu konteksdə Azərbaycan qazı Avropa üçün bir alternativ mənbə kimi ön plana çıxıb.
Məsələn, 2022-ci ildə Avropa Komissiyası Azərbaycanla enerji sahəsində strateji tərəfdaşlıq memorandumu imzalayıb və 2027-ci ilədək Azərbaycan qazının Aİ-yə ixracını iki dəfə artırmaq niyyəti açıqlanıb.
Hərçənd Avropa Parlamenti insan haqları durumuna görə bu anlaşmaya tənqidi yanaşaraq, Avropanın Bakıya enerji asılılığının dayandırılmasına çağırıb. 2024-cü ilin oktyabrında qəbul olunmuş Avropa Parlamenti qətnaməsində qeyd olunur ki, Azərbaycanın davamlı insan haqları pozuntuları onun Aİ ilə enerji tərəfdaşlığı ambisiyalarına uyğun gəlmir. Hətta Brüssel-Bakı arasında yeni hərtərəfli sazişin imzalanmasının siyasi məhbusların azad olunması, hüquqi islahatlar və ümumi insan haqları durumunun yaxşılaşması şərtlərinə bağlanması tələb edilib.
Praktiki maraqlar naminə Bakı
Bu çağırışlara baxmayaraq, Avropa İttifaqının bir sıra üzvləri, o cümlədən Estoniya, praktiki maraqlar naminə Bakı ilə dialoqu davam etdirməyi seçir. Estoniya rəsmiləri hesab edir ki, Azərbaycanla əlaqələrin kəsilməsi yerinə, əməkdaşlıq şəraitində regionda sülh prosesinə töhfə vermək və Azərbaycanı Qərb institutlarına yaxın saxlamaq daha məqsədəuyğundur. Tsahkna Bakıda olarkən həmkarı Ceyhun Bayramovla Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesi barədə müzakirələr aparıb, Vaşinqton görüşlərində əldə olunmuş razılaşmaları dəstəklədiyini ifadə edib.
Bununla Estoniya həm Cənubi Qafqazda münaqişənin həllinə dair ABŞ və Aİ xətti ilə aparılan cəhdlərə dəstəyini nümayiş etdirir, həm də regional sabitlikdə maraqlı olduğunu göstərir.
Digər tərəfdən, Tallinn administrasiyası üçün Rusiya təcavüzünün qarşısını almaq prioritetdir; bu istiqamətdə Ukraynaya dəstək verən hər bir tərəfdaş (o cümlədən Azərbaycan) Estoniyanın nəzərində dəyərlidir. Tsahkna xüsusi olaraq Azərbaycanın Ukraynaya yardımını təqdir edərək qeyd edib ki, rəsmi Bakı müharibə dönəmində Ukraynaya generatorlar, transformatorlar göndərib, enerji infrastrukturunun bərpasına yardım edib. Bu jestlər Estoniya üçün Kremlin aqressiyasına qarşı qlobal həmrəylik kontekstində qiymətli addımlar sayılır.
Beləliklə, Estoniyanın Azərbaycanla əməkdaşlığa üstünlük verməsinin səbəbləri sırasında rəqəmsal texnologiyalar sahəsində bazar imkanları, enerji və tranzit potensialından yararlanma istəyi, eləcə də regional münaqişələrin həllində vasitəçilik və Rusiya təsirinin azalmasına töhfə vermək niyyəti dayanır. Bu praqmatik yanaşma Tallinnə qısa müddətdə iqtisadi və strateji dividend qazandırsa da, onu özünün beynəlxalq imicində mühüm yer tutan demokratik dəyərlər məsələsində çətin suallarla üz-üzə qoyur.
Gündəmdən kənar mövzu: Azərbaycanda insan haqları və demokratiya
Tsahknanın Bakı səfərinin rəsmi bəyanatlarında diqqət çəkən məqamlardan biri demokratiya və insan hüquqları məsələlərinə toxunulmamasıdır. Nə Estoniya XİN başçısının, nə də görüşdüyü Azərbaycan rəsmilərinin ictimai açıqlamalarında ölkənin daxili siyasi vəziyyəti, islahat ehtiyacı, siyasi azadlıqlar kimi mövzular yer almayıb. Halbuki beynəlxalq hüquq-müdafiə təşkilatlarının son hesabatları Azərbaycandakı vəziyyətin xeyli narahatedici olduğunu ortaya qoyur.
Human Rights Watch təşkilatının Dünya Hesabatı 2025-də qeyd olunur ki, Azərbaycan hökuməti məhz Bakıdakı COP29 BMT İqlim Konfransı ərəfəsində – 2023-cü ilin sonu və 2024-cü ilin əvvəlində ölkədaxili tənqidçilərə qarşı yeni təqib dalğasına başlayıb. Konfransdan əvvəlki aylar ərzində onlarla jurnalist, hüquq müdafiəçisi və fəal saxta ittihamlarla həbs edilib, ifadə və birləşmə azadlığı kobud şəkildə məhdudlaşdırılıb, müstəqil QHT-lərin fəaliyyətini iflic edən qanunlar sərtləşdirilib.
Estoniya XİN rəhbərinin Bakı səfərində bu narahatlıq doğuran məqamların heç biri açıq şəkildə gündəmə gəlməyib. Tsahknanın Azərbaycanlı həmkarı ilə keçirdiyi mətbuat konfransında tərəflər daha çox qarşılıqlı anlaşmadan, ortaq dəyərlərdən (əsasən “geopolitik prinsiplər” kontekstində) və əməkdaşlıqdan danışmağa üstünlük veriblər.
Bu, onu göstərir ki, Tallinn rəsmi dialoqda insan hüquqları mövzusuna toxunmamağı seçib, ən azı ictimaiyyət qarşısında. Mümkündür ki, qapalı görüşlərdə Estoniya tərəfi müəyyən narahatlıqlarını ifadə etsin; lakin yayılan məlumatlardan belə bir məsələ qaldırıldığı barədə işarə yoxdur. Əksinə, Tsahknanın bütün açıqlamaları iqtisadi-ticari əlaqələr, regional təhlükəsizlik və diplomatik əməkdaşlıq üzərində qurulub.
Nəticə: Dəyərlərlə maraqlar arasında incə balans
Margus Tsahknanın Bakıya səfəri Estoniyanın bu mürəkkəb balans axtarışında olduğunu göstərən bariz nümunədir. Bir tərəfdə Estoniyanın öz xarici siyasətində prioritet saydığı demokratiya, insan hüquqları və hüququn aliliyi dəyərləri dayanır. Tallinn illərdir beynəlxalq tribunalarda – Avropa Birliyi, NATO, BMT və Avropa Şurasında bu dəyərlərin carçısı kimi çıxış edir. Xüsusən də, Rusiya və Belarus kimi avtoritar rejimlərə qarşı sanksiyaların, habelə Ukrayna, Gürcüstan kimi postsovet ölkələrində islahatların güclü dəstəkçisi qismində Estoniya ad çıxarıb.
Digər tərəfdə isə, kiçik dövlət olaraq Estoniyanın iqtisadi və təhlükəsizlik maraqları mövcuddur. Bu maraqlar bəzən onu istər-istəməz avtoritar ölkələrlə də əməkdaşlıq etməyə sövq edir – necə ki, Avropa İttifaqının bütövlükdə enerji maraqları naminə Azərbaycanla yaxınlaşması fonunda Estoniya da öz payına düşəni etməkdədir.
Tsahknanın Azərbaycana səfəri zamanı rəsmi açıqlamalarda insan hüquqları mövzusunun qabardılmaması, əvəzində iqtisadi və strateji məsələlərin vurğulanması, Tallinnin realpolitik yanaşmaya üstünlük verdiyi qənaətini gücləndirir. Bu, müəyyən qədər anlaşılandır: Estoniya rəsmiləri yəqin ki, ictimai tənqid yolunu seçsəydilər, Azərbaycanla əməkdaşlıq mühitini korlamaq riski yaranardı. Kiçik ölkələr böyük siyasi təsir imkanlarına malik olmasalar da, diplomatik kanallarla sakit danışıq aparmaq variantına üstünlük verə bilərlər.
Digər tərəfdən, belə bir yanaşma tənqidçilər tərəfindən ikili standartlar kimi də dəyərləndirilə bilər. Məsələn, Cənubi Qafqaz üzrə ixtisaslaşan müstəqil analitiklər qeyd edirlər ki, Avropa İttifaqının bəzi üzvləri Azərbaycanın enerji resurslarına çıxış əldə etmək üçün onun avtoritar idarəçiliyinə göz yumurlar.
Avropa qurumlarının bir qisminin Azərbaycanla bağlı tələbləri yumşaq qoyması və şərtsiz əməkdaşlıq etməsi rəsmi Bakıda cəzasızlıq mühitini gücləndirir. Bu isə Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinə təzyiqlərin artmasına dolayısıyla şərait yaradır. Beləliklə, Estoniya kimi demokratik ölkələrin qarşısında duran sual budur:
Dəyərlər uğrunda prinsipiallıqmı, yoxsa maraqlar naminə praqmatizm?
Estoniya hökuməti ümid edir ki, Azərbaycanla əməkdaşlıq onu Qərbə daha çox inteqrasiya olmağa həvəsləndirə və dolayısıyla zamanla daxili islahatlara zəmin hazırlaya bilər. Həqiqətən də, bəziləri qeyd edir ki, diplomatik təcrid və sərt tənqid əvəzinə konstruktivlik və dialoq yolu ilə Bakını dəyişmək daha səmərəli ola bilər. Bu arqumentə görə, iqtisadi tərəfdaşlıq artdıqca və Azərbaycan Aİ bazarlarına daha çox inteqrasiya etdikcə, ölkə daxilində də standartların yüksəlməsinə ehtiyac yaranacaq. Məsələn, Aİ ilə yeni saziş imzalanarsa, tələblər sırasında qanunun aliliyi və yaxşı idarəçilik meyarları qaçılmaz olacaq (Avropa Parlamenti onsuz da bu cür şərtlər irəli sürüb).
Bunun əksini iddia edənlər isə bildirir ki, əgər insan hüquqları problemləri açıq şəkildə gündəmə gətirilməzsə, rəsmi Bakı bunu sükut razılığı kimi yozub sərt xəttini davam etdirəcək. Onların fikrincə, dəyərlər və maraqlar arasında tarazlıq yalnız o halda mümkündür ki, Qərb ölkələri əməkdaşlıq edərkən belə, fundamental prinsiplərdən geri çəkilməsin və tərəfdaşlarını da həmin prinsiplərə yaxınlaşmağa təşviq etsin.
Beləliklə, hazırkı mərhələdə Estoniya ilə Azərbaycanın əməkdaşlığı dəyərlər və maraqların toqquşduğu müstəvidə ehtiyatla irəliləyir. Bu münasibətlər bir növ sınaq meydanıdır: avtoritar reallıqla üz-üzə qalan demokratik Estoniya ölkə maraqlarını qoruya-qoruya öz prinsiplərini nə dərəcədə müdafiə edə biləcək? Bu sualın cavabı, yəqin ki, qarşıdakı dövrdə həm ikitərəfli əlaqələrin, həm də regionda demokratik dəyərlərin taleyi baxımından müəyyənedici olacaq.
Estoniya XİN rəhbərinin Bakı səfəri
