"Diplomatik irəliləyiş baş vermədi": Paşinyan-Ərdoğan görüşü barədə – İstanbuldan
Paşinyan və Ərdoğanın İstanbul görüşü
İstanbulda Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan ilə Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasında görüş baş tutub. Ermənistanın baş naziri Türkiyəyə prezidentin dəvəti ilə işgüzar səfər edib.
Bu, iki ölkə liderlərinin üçüncü görüşüdür, lakin ilk rəsmi danışıqlar kimi qiymətləndirilə bilər. Bundan əvvəl onlar xaricdə təşkil olunmuş tədbirlərdə görüşüblər: 2022-ci ilin oktyabrında Praqada Avropa Siyasi Birliyi sammiti çərçivəsində və 2024-cü ilin sentyabrında Nyu-Yorkda BMT Baş Assambleyasının 79-cu sessiyası çərçivəsində.
Görüş başa çatdıqdan sonra Ermənistan baş nazirinin rəsmi saytında çox az məlumat paylaşılıb. Bildirilib ki, “tərəflər Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşması prosesini müzakirə edib, konstruktiv dialoqun davam etdirilməsinin və konkret nəticələrin əldə edilməsinin vacibliyini vurğulayıblar.”
Siyasi şərhçi Ruben Meqrabyanın fikrincə, səfərin özü tarixi xarakter daşıyır, lakin onun nəticələrinin nə dərəcədə tarixi olacağını zaman göstərəcək.
“Hesab edirəm ki, gözləntilərimiz reallığa uyğun olmalıdır”, – deyə o, JAMnews-a bildirib və əlavə edib ki, diplomatik irəliləyişlər gözləməyə dəyməzdi.
Bu, artıq Nikol Paşinyanın Türkiyəyə ikinci səfəridir. 2023-cü ilin iyununda o, Ərdoğanın Ankarada keçirilən andiçmə mərasimində iştirak etmişdi.
Bir neçə həftə əvvəl iki ölkənin liderləri telefon danışığı aparıblar. Onlar Ermənistan-Türkiyə gündəliyinə dair məsələləri, həmçinin regional vəziyyəti müzakirə edib və dialoqu davam etdirmək barədə razılığa gəliblər.
- “Bakının İran‑İsrail eskalasiyasından faydalanmasına yol vermək olmaz”: Yerevanın mövqeyi
- Paşinyana impiçment proseduru: Ermənistanda müxalifətin bu prosesi başlada bilmək ehtimalı müzakirə olunur
- Paşinyanın reytinqi düşməkdə davam edir: CRRC-nin sorğusuna əsasən ona cəmi 15% respondent etibar edir
Ermənistan və Türkiyə liderləri nəyi müzakirə ediblər?
Ermənistanın baş nazirinin aparatının məlumatına görə, tərəflər regional proseslərə və bu kontekstdə ikitərəfli əməkdaşlığın mümkün istiqamətlərinə toxunublar.
“Baş nazir Paşinyan Ermənistanın regionda sülh və sabitliyin bərqərar olunması prosesinə sadiqliyini vurğulayıb və qonşu ölkələrlə münasibətlərin normallaşdırılması siyasətini davam etdirmək öhdəliyini bir daha təsdiqləyib.
Hər iki ölkənin liderləri birbaşa təmasların və dialoqun davam etdirilməsinə hazır olduqlarını bildiriblər.
Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh prosesi, eləcə də Ermənistan hökumətinin «Sülh kəsişməsi» layihəsi ətrafında fikir mübadiləsi aparılıb”, – deyə məlumatda qeyd olunur.
Paşinyanın erməni icması ilə görüşü
İkitərəfli görüşdən bir neçə saat əvvəl Nikol Paşinyan İstanbulun erməni icmasının nümayəndələri ilə görüşüb. Baş nazirin aparatının məlumatına görə, Paşinyan toplaşanlara bildirib ki, onun səfəri Türkiyə ilə dialoqun fəallaşması nəticəsində mümkün olub. O, Ərdoğanla görüşün ikitərəfli münasibətlərə yeni təkan verəcəyinə ümid etdiyini ifadə edib.
Ermənistanın lideri münasibətlərin normallaşması prosesinin “hər iki ölkənin maraqlarından irəli gəldiyini” vurğulayıb. Həmçinin o, Türkiyə erməni icmasının “dövlətlərarası münasibətlərin qurulması və dialoqun dərinləşdirilməsi prosesindəki rolunu” qeyd edib.
Erməni diasporasının nümayəndələri Paşinyandan İstanbul səfərinin detalları, Ermənistan və Azərbaycan arasında sülhün qurulması yönündə atılan addımlar və regional inkişaflar barədə soruşublar.
Baş nazirin aparatının yaydığı fotolardan göründüyü kimi, Paşinyan görüş iştirakçılarına Ermənistan hökumətinin regional kommunikasiyaların açılması ilə bağlı “Sülh kəsişməsi” layihəsini də təqdim edib.
Görüşdən sonra Paşinyan erməni kilsəsini ziyarət edib. O, Facebook səhifəsində video paylaşaraq belə yazıb: “İstanbulda Müqəddəs Məryəm kilsəsində şam yandırdım.”
Normallaşma prosesi illər əvvəl başlayıb, lakin hələlik xüsusi bir irəliləyiş yoxdur
1991-ci ildə SSRİ-nin dağılmasından sonra Türkiyə de-fakto olaraq Ermənistanı tanıdı, lakin indiyədək diplomatik münasibətlər qurmaqdan imtina edir. 1993-cü ildən etibarən Türkiyə birtərəfli qaydada Ermənistanla hava və quru sərhədlərini bağladı. Beynəlxalq ictimaiyyətin səyləri nəticəsində hava sərhədi 1995-ci ildə açıldı, lakin quru sərhədi hələ də bağlıdır.
İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra, 2021-ci ilin dekabrında Yerevan və Ankara münasibətlərin normallaşdırılmasına hazır olduqlarını bəyan etdilər. Ölkələr bu məqsədlə xüsusi nümayəndələr təyin etdilər. 2022-ci ildən bəri Ruben Rubinyan və Serdar Kılıç arasında 5 görüş baş tutub. Birinci görüş Moskvada, sonrakı üçü Vyanada, sonuncusu isə 2024-cü ilin iyulunda Ermənistan-Türkiyə sərhədində yerləşən Marqara–Alican sərhəd-keçid məntəqəsində keçirilib.
Bütün bu görüşlərdən sonra Yerevan və Ankara danışıqları ilkin şərtlər olmadan davam etdirməyə hazır olduqlarını bildiriblər. Bu müddət ərzində tərəflər aşağıdakılar barədə razılığa gəliblər:
- Ermənistan–Türkiyə quru sərhədindən üçüncü ölkə vətəndaşlarının keçidinə icazə verilməsi,
- Ahurik–Akyaka dəmir yolu sərhəd məntəqəsinin işə salınması üçün texniki ehtiyacların qiymətləndirilməsi,
- diplomatik/xidmət pasport sahibləri üçün viza prosedurlarının qarşılıqlı şəkildə asanlaşdırılması.
Lakin bu razılaşmalar hələ də həyata keçirilməyib.
Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşdırılması prosesi ikitərəfli formatda aparılır. Lakin Türkiyə bu prosesi Ermənistan-Azərbaycan danışıqları və oradakı irəliləyişlərlə əlaqələndirməyə davam edir.
Erməni ekspertlərin fikrincə, Türkiyə əslində öncədən şərtlər irəli sürür, xüsusən də Ermənistanın erməni soyqırımının tanınması tələbindən imtina etməsini istəyir. Bundan əlavə, onlar qeyd edirlər ki, Türkiyənin şərtləri tez-tez Bakıdan səsləndirilir.
Erməni soyqırımı — 1915-ci ildə Osmanlı Türkiyəsində baş vermiş kütləvi qırğındır. Həmin dövrədək Osmanlı imperiyasının ərazisində təxminən iki yarım milyon erməni yaşayırdı. Qətllər və kütləvi deportasiya nəticəsində onların yarıdan çoxu həlak oldu.
Ermənistan, eləcə də bir sıra Qərb ölkələri və təşkilatları bu hadisələri rəsmi olaraq soyqırım kimi tanıyır. Türkiyə isə bu ifadəni qəti şəkildə qəbul etmir.
Şərhlər
Politoloq Ruben Meqrabyan hesab edir ki, Ərdoğanın Paşinyanı Türkiyəyə dəvət etməsi və bu ikitərəfli görüşün baş tutması mühüm hadisədir. O bildirir ki, Ermənistan tərəfi bu görüşdən qeyri-real gözləntilər içində olmamalıdır:
“Türkiyə üçün Azərbaycanla münasibətlər son dərəcə önəmlidir. Türkiyənin bunları görməzdən gəlib Ermənistanla münasibətlərdə birtərəfli diplomatik irəliləyişlərə gedəcəyini gözləmək real deyil.”
Bununla yanaşı, politoloqun fikrincə, Yerevan Ankaranın Bakı ilə sülh sazişinin mümkün qədər tez imzalanması üçün çağırışlarını gücləndirəcəyinə ümid edə bilər.
Meqrabyan ən problemli məsələ olan regional kommunikasiya xətlərinin açılması məsələsinə də toxunub. O xatırladıb ki, İran-İsrail qarşıdurması səbəbilə qitələrarası hava uçuşları indi Cənubi Qafqaz üzərindən keçir. Bu kontekstdə sual edir: nə üçün eyni şeyi quru yolla etmək olmaz?
O hesab edir ki, kompromis həll yolu tapmaq mümkündür, yəni dəhliz məntiqi olmadan. Bu o deməkdir ki, Ermənistan öz “qırmızı xətlərini” keçməməli və ərazisində dəhlizə, yəni nəzarət etmədiyi yolu təqdim etməyə məcbur olmamalıdır. Ekspertin fikrincə, belə bir həll üçün yalnız Ankaranın siyasi iradəsi yetərlidir:
“Türkiyənin Azərbaycana təsir etmək üçün kifayət qədər alətləri var ki, bu qərarı reallığa çevirsin. Əgər Azərbaycan Avropadan Asiyaya keçidin qarşısında əsas problemə çevrilsə, ciddi risklərlə üzləşəcək.”
Ermənistan–Türkiyə razılaşmalarına gəldikdə, xüsusən də üçüncü ölkə vətəndaşları və diplomatik pasport sahibləri üçün sərhədin açılması məsələsində politoloq düşünür ki, bu qərar mütləq həyata keçirilməlidir. Onun sözlərinə görə, Paşinyan və Ərdoğanın görüşü ehtiyatlı bir nikbinlik yaradır.
Paşinyan və Ərdoğanın İstanbul görüşü
