Azərbaycanda Daxili Qoşunların Prezidentə tabe edilməsi nə ilə nəticələnə bilər?

Daxili Qoşunların Prezidentə tabe edilməsi

Milli Məclis yeni qanun qəbul edərək, Daxili Qoşunları birbaşa ölkə Prezidentinə tabe edib. Bu dəyişikliklə əvvəllər Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyində olan Daxili Qoşunların komandanlığı birbaşa İlham Əliyevin səlahiyyətinə keçir.

Rəsmilər bunu təhlükəsizlik baxımından zəruri addım kimi təqdim etsələr də, tənqidçilər bunun prezidentin hakimiyyətini daha da gücləndirməyə və mümkün etirazları zor gücünə yatırtmağa xidmət etdiyini iddia edir.

Müxalifət hesab edir ki, Daxili Qoşunların Prezidentə birbaşa tabe edilməsi hakimiyyətin həddən artıq mərkəzləşməsinə və prezidentin səlahiyyətlərinin təhlükəli dərəcədə genişlənməsinə xidmət edir.

Onların fikrincə, bu addım dinc etirazların zor gücü ilə yatırılması üçün hüquqi baza yaradır və mümkün sosial-iqtisadi narazılıqlara, xüsusən də 2026-cı ildə ehtimal olunan böhrana əvvəlcədən hazırlıq xarakteri daşıyır.

Müxalifət bunu təhlükəsizlik islahatı yox, demokratiyadan daha bir geri addım və hakimiyyətin özünü xalqdan qoruma cəhdi kimi qiymətləndirir.

• Əli Kərimlinin saxlanılması: hökümətin müxalifəti sıradan çıxarmaq planı
• HRW: “Azərbaycanın xaricdəki tənqidçilərə qarşı repressiya kampaniyası güclənir”
• Qəzza müharibəsinin kölgəsində: Azərbaycan-İsrail münasibətlərinin pik dövrü

Yeni qanun və edilmiş dəyişikliklər

Daxili Qoşunlar Azərbaycanda ictimai asayişin qorunmasına cavabdeh hərbi birləşmələrdir. Qəbul edilmiş yeni qanun bu qoşunların statusu və səlahiyyətlərində bir sıra mühüm dəyişikliklər edib. Əsas yeniliklər bunlardır:

• Birbaşa Prezidentə tabeçilik: Daxili Qoşunların komandanı artıq Daxili İşlər nazirinin müavini yox, birbaşa Azərbaycan Prezidenti olacaq. Bu, Azərbaycan konstitusiyasında prezidentin Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı olmasına uyğun əsaslandırılır.
• Həbs və saxlanma səlahiyyəti: Yeni qanun Daxili Qoşunlara polis səlahiyyətləri verir. Onlar şübhəli şəxsləri saxlamaq və həbs etmək hüququ qazanırlar. Əvvəllər bu qoşunlar belə səlahiyyətə malik deyildi.
• İğtişaş və icazəsiz aksiyaların qarşısının alınması: Daxili Qoşunlar bundan sonra kütləvi iğtişaşların və ictimai qaydanın qrup halında pozulmasının qarşısını almaq vəzifəsini icra edə biləcək. Diqqətçəkən məqam odur ki, 1994-cü ildə qəbul edilmiş köhnə qanununa görə, Daxili Qoşunların icazəsiz mitinqlərin dağıdılmasında iştirakı qadağan idi.
• Güc tətbiqi və silah-sursat: Qanunda Daxili Qoşunların güc tətbiqetmə səlahiyyətləri genişləndirilib. Onların arsenallarına elektroşok cihazları, rezin güllələr, xüsusi texnika kimi qeyri-ölümcül vasitələr əlavə olunub. Həmçinin terror aktları, girov götürmə, silahlı basqın və qiyam cəhdləri kimi ekstremal hallarda odlu silah tətbiq etməyə icazə verilir. Bu, əvvəlki dövrlərlə müqayisədə Daxili Qoşunlara daha sərbəst hərəkət imkanı verir.

Yuxarıdakı dəyişikliklər rəsmi olaraq ölkənin müdafiə və daxili təhlükəsizlik qabiliyyətini artırmaq məqsədi ilə əsaslandırılır. Parlamentin müvafiq komitə sədri Arzu Nağıyev bildirib ki, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra köhnə (1994-cü il) qanun yenilənməli idi:

“Yeni qanunun qəbulu ölkənin müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi və daxili sabitliyin təmin edilməsi baxımından zəruridir”.

Bu açıqlamadan da göründüyü kimi, hökumət dəyişikliyi təhlükəsizlik sektorunun müasirləşdirilməsi addımı kimi təqdim edir.

Rəsmi mövqe: təhlükəsizlik və vahid komandanlıq

Hökumət rəsmiləri və hakimiyyətə yaxın şəxslər Daxili Qoşunların prezidentə tabe etdirilməsini müsbət və zəruri addım kimi qiymətləndirirlər. Onların arqumentlərinə nəzər salaq:

• Ali Baş Komandan prinsipinə uyğunluq

Milli Məclisin müdafiə və təhlükəsizlik komitəsinin üzvü Elman Məmmədov qeyd edib ki, prezident eyni zamanda Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanıdır və Daxili Qoşunlar da bu kateqoriyaya daxildir.

Onun sözlərinə görə, “tabeçilik vahid olmalıdır” və bu dəyişiklikdə qeyri-adi heç nə yoxdur. Yəni rəsmi versiyada, sadəcə, əvvəllər mövcud olan paralel tabelik aradan qaldırılır və bütün güc strukturları bir əldə cəmləşir.

• Qanunun yenilənməsi və ehtiyaclar

Rəsmilər bildirir ki, mövcud “Daxili Qoşunların Statusu haqqında” köhnə qanun 30 il əvvəl qəbul edilib və ölkənin indiki reallıqlarına cavab verməyib.

Bu cür əsaslandırılır ki, İkinci Qarabağ savaşındakı təcrübə və pandemiya dövründə Daxili Qoşunların ictimai asayişdə iştirakı göstərib ki, onların səlahiyyətlərində boşluqlar olub. Yeni qanun bu boşluqları doldurur və Daxili Qoşunların həm müharibə, həm də fövqəladə vəziyyətlərdə effektivliyini artırır.

• Vahid komandanlığın üstünlükləri

Rəsmi izaha görə, 1990-cı illərin əvvəlində müxtəlif silahlı birləşmələrin müxtəlif mərkəzlərə tabe olması ölkədə qarışıqlıq yaradıb. Deputat Elman Məmmədov xatırladır ki, həmin dövrdə Daxili Qoşunlar bir rəhbərə, Müdafiə Nazirliyinin qüvvələri isə başqa rəhbərə tabe olub:

“Nəticədə koordinasiya olmayıb və düşmən (Ermənistanı nəzərdə tutur – red.) bunu torpaqlarımızı işğal etmək üçün istifadə edib. İndi isə bütün güc strukturlarının birbaşa prezidentə tabe olması vahid komandanlıq yaradacaq və belə hərc-mərcliyin qarşısını alacaq”.

Bu məntiqə əsasən hakimiyyət, dəyişikliklərin ölkə müdafiəsini mərkəzləşdirməklə gücləndirdiyini vurğulayır.

• Etirazların yatırılması

Elman Məmmədov müxalifətin tənqidlərini əsassız sayır. O, “daxili qoşunların prezidentə tabe olmasını ölkədə yaxınlaşan böhranla” əlaqələndirən iddiaları “tamamilə əsassız” adlandırıb.

Rəsmilər bildirir ki, burada sadəcə hüquqi və texniki düzəliş var və buna siyasi don geyindirmək doğru deyil. Onlar Daxili Qoşunların onsuz da dövlət başçısının ümumi rəhbərliyi altında olduğunu xatırladaraq, dəyişikliklə faktiki vəziyyətin hüquqi təsbit olunduğunu deyirlər.

Göründüyü kimi, rəsmi tərəf əsas diqqəti təhlükəsizlik, stabillik və vahid komandanlıq arqumentlərinə yönəldir. Pozitiv tonu qorumaqla, bu addımı dövlətin güc strukturlarının daha çevik və effektiv idarə olunması istiqamətində atılan addım kimi dəyərləndirirlər.

Lakin məsələnin digər tərəfi, yəni ictimai-siyasi nəticələr və demokratik dəyərlər baxımından risklər müzakirələrdə xüsusi yer tutur. Bununla bağlı müxtəlif tənqid və ehtimallar irəli sürülür.

Tənqidlər və narahatlıqlar

Müstəqil siyasi şərhçilər, hüquq müdafiəçiləri və müxalifət nümayəndələri hesab edirlər ki, Daxili Qoşunların birbaşa prezidentə tabe edilməsi demokratiya və vətəndaş cəmiyyəti üçün mənfi mesaj daşıyır.

Onların fikrincə, bu addımın arxasında təkcə texniki və hüquqi ehtiyaclar yox, hakimiyyətin öz mövqelərini möhkəmləndirmək niyyəti dayanır. Aparılan tənqidi arqumentləri aşağıdakı başlıqlarda cəmləşdirmək olar:

• Hakimiyyətin güclənməsi və avtoritarizm

Tənqidçilər bildirir ki, bu dəyişiklik prezident Əliyevin səlahiyyətlərini daha da genişləndirir və faktiki olaraq onun əlində şəxsi silahlı qüvvə cəmləşdirir. Bəzi müşahidəçilər bunu ölkə başçısının icra hakimiyyətinin digər qollar üzərində tam hökmranlığı kimi dəyərləndirirlər.

“Hakimiyyətini çevriliş nəticəsində itirməkdən qorxan və heç kimə güvənməyən İlham Əliyev güc strukturlarını öz əlində cəmləşdirir”, – deyə tənqidi mövqedə olanlar vurğulayır.

Bu fikrə görə, prezident heç bir orqana etimad göstərməyərək bütün güc qurumlarını birbaşa nəzarətinə almaq yolu ilə öz hakimiyyətini sığortalamağa çalışır.

• Demokratik nəzarətin zəifləməsi

Daxili Qoşunların əvvəllər Daxili İşlər Nazirliyi vasitəsilə hökumət strukturu daxilində müəyyən nəzarət mexanizmlərinə tabe olduğu halda, indi birbaşa prezidentin əmrinə verilməsi bu qoşunların parlamentə və cəmiyyətə hesabatlılığını azalda bilər.

Beləliklə, “güc strukturlarının mülki nəzarətdən çıxması” təhlükəsi vurğulanır. Müxalif siyasətçilər və hüquqşünaslar hesab edir ki, qanunverici hakimiyyət (parlament) və məhkəmə nəzarəti olmadan, prezidentin şəxsi qərarı ilə silahlı qüvvələrin daxildə istifadə edilməsi riski artır.

• Etirazların zorla yatırılması ehtimalı

Ən çox səslənən tənqid budur ki, bu addım hakimiyyətin xalq etirazlarını asayişi qoruma bəhanəsi ilə zor gücünə dağıtmasını asanlaşdıracaq. Artıq qanuna görə Daxili Qoşunlar icazəsiz mitinqləri dağıda bilərlər. Bu da istənilən dinc etiraz aksiyasının “ictimai qaydanın pozulması” kimi qiymətləndirilib qoşun qüvvəsi ilə sərt şəkildə yatırılması ehtimalını gücləndirir.

Xüsusən 2020-ci ildə Belarusda və 2019-cu ildə Rusiyada (Rosqvardiya vasitəsilə) müşahidə olunmuş kütləvi polis-ordu zorakılıqları nümunə göstərilir. Azərbaycanlı tənqidçilər də ehtiyatlanır ki, bənzər senaridə indi Daxili Qoşunlar birbaşa səfərbər edilə bilər.

• 2026-cı il böhranına hazırlıq iddiaları

Bir çox analitiklər bu qərarı ölkədə gözlənilən mümkün iqtisadi böhranla əlaqələndirir. İqtisadçıların proqnozlarına görə, 2026-cı ildə Azərbaycanda makroiqtisadi vəziyyət pisləşəcək, inflyasiya və işsizlik arta bilər.

Məsələn, Respublika Alternativ Partiyasının sədri, iqtisadçı Natiq Cəfərlinin sözlərinə görə, “2026-cı ilin böhranın başlanğıcı olacağı görünür”, çünki artıq iqtisadi artım dayanır, qiymətlər yüksəlir, əhalinin real gəlirləri azalır.

Bu perspektiv fonunda tənqidçilər güman edirlər ki, İlham Əliyev mümkün xalq narazılıqlarına indidən hazırlaşır. Yəni iqtisadi vəziyyət kəskin pisləşərsə, etiraz aksiyalarının meydana çıxması mümkündür və hakimiyyət Daxili Qoşunları birbaşa özünə tabe etməklə həmin etirazları rahatlıqla hərbçi və polis vasitəsi ilə dağıtmaq üçün əlini möhkəmləndirir.

• Cəmiyyətin təhlükəsizlik və azadlıq dilemması

Vasitəsiz olaraq bu qərar cəmiyyətdə “təhlükəsizlik naminə azadlıqlardan imtina” müzakirəsini gündəmə gətirib. Tərəfdarlar deyir ki, dövlət çevrilişi cəhdi, terror və iğtişaş təhlükəsi varsa, hökumətin əlində güclü alət olmalıdır.

Tənqidçilər isə hesab edir ki, Daxili Qoşunların istənilən aksiyaya müdaxilə edə bilməsi və bunun hüquqi əsasının olması insan haqları ilə bağlı vəziyyəti daha da pisləşdirə bilər.

Yekun olaraq, tənqidçi rəy ondan ibarətdir ki, Daxili Qoşunların prezidentə tabe edilməsi demokratik idarəetmə prinsiplərinə ziddir. Çünki nəticədə bir şəxs – Prezident həm ordu, həm polis, həm də daxili qoşunlar üzərində birbaşa və çəkindirici nəzarət qurmuş olur. Bu da ölkədə hakimiyyət bölgüsü və institutlar arasındakı tarazlıq prinsipini sarsıdır.

Daxili Qoşunların Prezidentə tabe edilməsi