Birmandatlılar bizim nəyimizə lazımdır?

8 oktyabr parlament seзkilərində hakim “Gьrcь arzusu partiyasэ 48,6% səs topladэ, yəni ona seзki məntəqələrinə gələn insanlarэn təxminən yarэsэ səs verdi.

Buna baxmayaraq, istisna olunmur ki, gələcək parlamentdə bu partiya konstitusion зoxluрu formalaюdэra biləcək.

Hər єey Gьrcьstanda oktyabrэn 30-da baю tutacaq ikinci turda məlum olacaq. Bir neзəsi istisna olmaqla, 50 birmandatlэ dairədə parlamentdə yer uрrunda hakim “Gьrcь arzusu və mьxalifətзi “Milli Hərəkatэn nьmayəndələri rəqabət aparacaq.  

 “Gьrcь arzusu ikinci turun nəticələrinə gцrə, parlamentə ?? majoritar gətirə bilsə, parlamentdə konstitusion зoxluq əldə edə biləcək. Yəni birtərəfli qaydada, mьxalifətin dəstəyi olmadan və onunla məsləhətləєmələr aparmadan istənilən qanun layihəsini qəbul edə və ya Konstitusiyaya dəyiєikliklər edə bilər.

Əslində seзicilərin yarэsэnэn da etibar etmədiyi bir partiyanэn konstitusion dəyiєikliklər etmək ьзьn mandat almaрэ nə dərəcədə doрrudur?

Niyə belə olur?

Əsas səbəb Gьrcьstanda parlament seзkilərinin keзirildiyi və “qalibin hər юeyə sahib olduрu seзki sistemindədir. 

 Bu gьn seзkilər hansэ sistem ьzrə keзirilir?

Gьrcьstanda parlament seзkiləri qarэюэq sistemlə keзirilir. 150 parlament deputatэndan 77-si mandatlarэ partiya siyahэlarэ, 73-ь isə majoritar dairələr ьzrə alэr.

Seзki gьnь seзici iki bьlleten alэr – birində partiyalar; ikincidə seзkilərdə konkret birmandatlэ dairədən iєtirak edən namizədlər  sadalanэr.

Nəticədə proporsional və majoritar sistemlər ьzrə alэnan mandatlar toplanэlэr. Misal ьзьn, partiya siyahэsэ proporsional seзkilərdə səslərin 40%-ni alэbsa (bu da təxminən 30 mandat deməkdir), majoritar dairələrdə isə bu partiyadan olan 50 namizəd qalib gəlibsə, parlamentdə bu siyasi qьvvə 80 mandat almalэdэr.

Gьrcьstanda qьvvədə olan mьtləq зoxluрun majoritar seзki sistemi bu və ya digər namizədin qələbəsi ьзьn 50% +1 səs nəzərdə tutur. Əks halda ən зox səs toplayan iki namizəd arasэnda ikinci tur keзirilir. Эkinci turda da seзkilərə gələn seзicilərin adi səs зoxluрunu qazanan qalib gəlir. 

 Bu sistemin nəyi pisdir?

Эlk nцvbədə o, partiyaya seзicilərin real dəstəyindən daha зox mandan almaq imkanэ verir. Bu “Gьrcь arzusunun baюэna gələ bilər, partiyaya seciзilərin yarэsэnэn belə etibar etmədiyi bir halda gələcəkdə parlamentdə onun 113-dən зox deputatэ ola bilər. (113 deputat artэq konstitusion зoxluqdur. Yəni misal ьзьn, konstitusiya kimi mьhьm qanunlarda dəyiєikliklərin qəbulu ьзьn lazэm olan зoxluq).

Bu sistemin ikinci problemi ondan ibarətdir ki, o bir və ya iki partiyalэ parlamentin alэnmasэ ehtimalэnэ artэrэr.

Təsəvvьr edək ki, цlkənin bir neзə partiyasэnэn iзində biri daha зox populyardэ və onun seзiciləri majoritar dairələr ьzrə bərabər paylanэb. Yəni bu partiyanэn baюqalarэna юans vermədən bьtьn majoritar mandatlarэ almaq ьзьn real юansэ var.

Misal ьзьn, 2008-ci il parlament seзkilərində həmin dцvrьn hakim partiyasэ olan “Milli Hərəkat 59% dəstəklə 119 mandat və ya mandatlarэn ьmumi sayэnэn 79%-ni aldэ. Reallэqda isə onu cəmi 59% seзici dəstəkləyirdi. 

Eksperlər və monitorinq təюkilatlarэ hesab edirlər ki, demokratik institutlarэn zəif inkiюaf etdiyi və seзki zamanэ inzibati resursdan istifadə  olunan Gьrcьstanda qarэюэq seзki sistemi həmiюə hakim partiyanэn xeyrinə iєləyir. Bu sistemlə seзilən artэq ikinci parlamentdə hakim partiya konstitusion зoxluq qazanэb.

Daha bir mənfi cəhət – majoritar dairələr ьzrə seзkilərdə partiyalar deyil, konkret юəxslər iюtirak etdiyindən, namizəd olaraq populyar insanlarэn (misal ьзьn, iє adamlarэ, artistlər, idmanзэlar və s.) irəli sьrьlməsi sэnaqdan keзmiю və geniю istifadə olunan ьsuldur. Misal ьзьn, konkret bir rayonda udmaq ьзьn mьəyyən bir partiya orada цz namizədi kimi kifayət qədər tanэnmэю hьquqюьnasэn əvəzinə xalqэn yaxюэ tanэdэрэ, amma qanunvericilikdən baюэ зэxmayan  hansэsa pop-ifaзэnэ irəli sьrьr. 

Эю adamlarэ da tez-tez namizəd kimi зэxэю edir və əksər hallarda цzləri цz seзkiqabaрэ kampaniyalarэnэ maliyyələюdirərək, parlamentə dьюmək ьзьn bu və ya digər partiyalara ianələr edirlər. Misal ьзьn, 2016-cэ ilin may-sentyabr aylarэnda majoritar namizədlər “Gьrcь arzusuna 1 milyon laridən зox yatэrэm etdilər. 

Bu sistemin mьsbət tərəfləri hansэdэr?

Misal ьзьn, majoritar sistem seзici ilə seзilənlər arasэnda birbaєa əlaqə qurur.

Bu sistem mьəyyən mənada partiya vertikalэnэ zəiflədir – yəni partiya proporsional seзkilərdə цzь цzьnьn bu və ya digər ьzvьnə ьstьnlьk verə bildiyi halda [sэra nцmrələrinin paylanmasэ], majoritar sistemdə o ilk nцvbədə seзici haqqэnda dьюьnməli və elə bir namizəd seзməlidir ki, bu və ya digər regionda əhalinin dəstəyini ala bilsin. Deməli, majoritar deputat цzьnь partiyadan daha azad hiss edir.

Majoritar qayda həm də parlamentdə coрrafi nьmayəndəliyin təminatэnэ nəzərdə tutur. Majoritar deputatlarэn  цz seзki dairələrinin problemlərini qabaрa зəkmək və onlarэn həllini tələb etmək imkanэ var.

Bu problemi baєqa dцvlətlər necə həll etdi?

Hərəsi bir cьr. Dьnyanэn 91 цlkəsində seзkilərin majoritar, 72 цlkədə proporsional sistemindən istifadə olunur, qarэюэq sistem cəmi 30 цlkədədir. Onlarэn arasэnda Gьrcьstan, Rusiya, Ukrayna və Bolqarэstan var. 

Dьnya təcrьbəsi gцstərir ki, qarэюэq seзki sistemindən цlkələr adətən mьstəqillik qazanandan sonrakэ ilkin mərhələlərdə istifadə edir. Demokratiya tarixi uzun olan цlkələrdə isə əsasən proporsional sistemdən istifadə olunur.

Misal ьзьn, mьxtəlif nцv proporsional seзki sistemləri Avstriya, Danimarka, Эspaniya, Niderland, Yunanэstan və digər цlkələrdə istifadə olunur.  

Sэrf majoritar seзki sisteminə gəlincə, ondan əsasən iki palatalэ ali qanunverici orqanэn fəaliyyət gцstərdiyi federativ və unitar dцvlətlər istifadə edir. Bu hallarda majoritar sistem vacibdir, зьnki o qanunverici orqanda tarixi-coрrafi nцqteyi-nəzərindən mьxtəlif regionlarэn nьmayəndəliyini təmin edir. Misal ьзьn, ABЄ.

Birpalatalэ parlamenti olan Gьrcьstan kimi kiзik цlkədə isə coрrafi nьmayəndəliyin təmin edilməsi və bunun ьзьn də majoritar sistemin tətbiqi demək olar ki, mənasэzdэr.   

 Mьtəxəssislər hansэ alternativi təklif edir?

Qeyri-hцkumət təюkilatlarэ və ekspertlər artэq uzun mьddətdir ki, majoritar seзki sistemini diyar(regional)-proporsional sistemlə əvəz etməyi məsləhət gцrьrlər.

Mьəyyən dəyiєikliklər paketi parlamentin mьzakirəsinə зэxarэlэb, onun qəbul olunduрu halda nцvbəti seзkilər зox gьman ki, yeni qaydalar ьzrə keзiriləcək:

75 parlament deputatэ əvvəlki kimi, proporsional, qalan 75 nəfər isə regional-proporsional  sistem ьzrə seзiləcək. Bu halda цlkə regionlar ьzrə зoxmandatlэ dairələrə bцlьnəcək, partiyalar da bu dairələrdə fərdi partiya siyahэlarэnэ təqdim edəcəklər.  Deməli, hər bir regionda proporsional sistem ьzrə seзki baryerini keзərək, parlament mandatlarэ alan partiyalar seзiləcək. Belə bir єəraitdə ola bilər ki, parlamentdə bir dairədən (regiondan) bir neзə partiya irəli sьrьləcək. Onu da qeyd etmək lazэmdэr ki, dəyiюikliklərin qəbul olunduрu halda, seзki həddi 5 faizdən 4 faizə qədər endiriləcək.

Yəni nцvbəti seзkilər yeni sistem ьzrə keзiriləcək?

Bu gьn bu sualэn cavabэ yoxdur. Hakimiyyət baюэna gələnə qədər “Gьrcь arzusunun цzь mцvcud seзki sisteminin ədalətsizliyindən єikayət edirdi və onun dəyiюdirilməsinin vacibliyindən danэюэrdэ, hakimiyyətə gələndən sonra isə heз nəyi dəyiюmədi.

Konstutision dəyiєikliklər parlamentdə 8 oktyabr seзkilərindən 1,5 il əvvəl mьzakirə olunurdu, aamma hakim partiya elan etdi ki, bu mьddət bu cьr ciddi dəyiюikliklər ьзьn kifayət etmir və islahatэ dəstəkləmədi. Dəyiєikliklərin tərəfdarlarэ konstitusion зoxluрu (113 səs) toplaya bilmədi və islahatэ həyata keзirmək alэnmadэ.

Buna gцrə də “Gьrcь arzusunun gələcəkdə necə hərəkət edəcəyini demək зətindir.  Xьsusən də konstitusion зoxluрu olduрu bir vaxtda o bu rэзaqdan imtina edə biləcəkmi, axэ bu, partiyaya həm parlamentdə, həm də ondan kənarda hədsiz hьquqlar verəcək.

Эndiki sistem bьdcəyə neзəyə baюa gəlir?

Majoritar sistem bьdcə ьзьn həm seзkilərdən əvvəl, həm də onlardan sonra əlavə yьkdьr. Birinci halda, əlavə xərci ikinci mərhələ, ikinci halda da  hər il 4 milyondan зox məbləрin xərcləndiyi majoritar deputatlar bьrosu tələb edir. Bu bьrolarэn əsas vəzifəsi majoritar deputatlarэn seзicilərlə əlaqəsini təmin etməkdir.

Majoritarlar səmərəli qanunvericilik fəaliyyəti ilə məюрul olursa bəlkə bu xərcləri зəkməyə dəyər? 

 “Transparency International Georgia təюkilatэ tərəfindən keзirilən sorрunun nəticələrinə gцrə, orta hesabla seзicilərin cəmi 11%-i majoritar deputatэn kim olduрunu bilir. 

Səkkizinci зaрэrэюda parlamentin 4 illik fəaliyyəti nəticəsində məlum oldu ki, 16 deputat bir dəfə də olsun зэxэю etmək hьququndan istifadə etməyib. Bu, passiv deputatlar reytinqində 10 deputat majoritardэr.

Bundan baєqa, majoritarlar bьrosunun fəaliyyəti o dərəcədə qapalэdэr ki, nəinki əhali, heз bu iєdə təcrьbəli olan qeyri-hцkumət təюkilatlarэ belə onlarэn iюi barədə məlumat ala bilmirlər.  Misal ьзьn, цtən il parlamentin fəaliyyəti barədə hesabat hazэrlayan “Transparency International Georgia təюkilatэ 23 bьrodan cavab ala bilmədi. Onlarэn bəzilərini təєkilat ьmumiyyətlə tapa bilmədi, digərləri qoyulan suallara cavab verməyi lazэm bilmədilər. 47 bьronun fəaliyyəti barədə informasiya isə əksər vaxtlarda sənədləєdirilməmiєdir, yenidən yoxlama mexanizmi isə mцvcud deyil. 

• Oktyabrэn 8-də keзən parlament seзkilərinin yekun nəticələrinə gцrə, hakim “Gьrcь arzusu partiyasэ 48,68 faiz; mьxalifətзi “Vahid Milli Hərəkat 27,11 faiz; “Vətənpərvərlər alyansэ bloku 5,01 faiz səs topladэ. Baєqa heз bir partiya  5 faizlik baryeri keзə bilmədi.

Dərc olunub 27.10.2016