Azərbaycanın ərazi müdafiəsində yeni mərhələ: demokratik transformasiya üçün fürsət, yoxsa nəzarətin sərtləşdirilməsi? - Təhlil
Azərbaycanın ərazi müdafiəsində yeni mərhələ
Xəzər Tədqiqat və Analiz Mərkəzinin araşdırmasında deyilir ki, 14 iyulda Milli Məclisin qəbul edib, 11 avqustda Prezidentin təsdiqlədiyi “Müdafiə haqqında” qanuna dəyişiklik ərazi müdafiəsi modelinin əhatəsini genişləndirir.
1993-cü ildən qüvvədə olan 17-ci maddə ərazi müdafiəsini əsasən Silahlı Qüvvələr və hərbiləşdirilmiş strukturların işi kimi təsvir edilir. Yeni redaktədə isə bu vəzifənin Silahlı Qüvvələr tərəfindən dövlət orqanları, yerli özünüidarəetmə qurumları və hüquqi şəxslərlə qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Beləliklə, müdafiə mexanizminə sivil aktorların sistemli cəlbi üçün hüquqi baza yaradılır.
Bu dəyişiklik ictimai müzakirəsiz qəbul olunsa da, onun miqyası və məntiqi sual doğurur: model demokratik hesabatlılıqla “bütöv müdafiə”yə (total defence) yaxınlaşmanı ifadə edirmi, yoxsa sivil sahənin militarizasiyası və mərkəzləşdirilmiş nəzarətin dərinləşdirilməsidir?
Xəzər Tədqiqat və Analiz Mərkəzinin qiymətləndirməsinə görə, dəyişiklik çoxaktorlu, sivil komponentli müdafiə modelinə keçid üçün hüquqi çərçivə yaradır və “bütöv müdafiə”yə yaxınlaşma imkanı açır. Araşdırmadan çıxarılmış əsas hissələri təqdim edirik.
Dəyişiklik nəyi dəyişir?
- Əhatə dairəsi genişlənir: Ərazi müdafiəsi təkcə ordu/sərhəd/daxili qoşunların deyil, həm də dövlət qurumları, bələdiyyələr və hüquqi şəxslərin koordinasiyalı iştirakı ilə həyata keçiriləcək.
- Boşluğun qismən doldurulması: 1993-cü ildən bu yana maddədə anlayışın özü açıq verilmirdi; yeni redaktə konseptual tərif gətirir. Bununla belə, 1993-cü ildən bəri nəzərdə tutulan “Ərazi müdafiəsi haqqında Əsasnamə” hələ də qəbul edilməyib – yeni sistemin işləkliyi üçün bu alt-sənəd vacibdir.
- Sülh dövründə koordinasiya: “Hərbi vəziyyət haqqında” qanunda səfərbərlik mexanizmləri vardı; yenilik həmin resursların sülh dövründə də koordinasiyalı hazırlanmasına işarə edir.
Regional kontekst: paralel dalğa
Araşdırmada qeyd edilir ki, Azərbaycanın addımı regionda tək deyil və 2023-2025 aralığında oxşar meyillərlə üst-üstə düşür:
- Qazaxıstan (30 iyun 2025): “Ərazi müdafiəsi” haqqında qanun ərazi qoşunları, hüquq-mühafizə, xüsusi və özünümüdafiə birləşmələri daxil olmaqla mülki-hərbi qarışıq model yaradır; zərurət halında könüllülərə hərbi qulluqçu statusu tətbiq oluna bilər.
- Ermənistan (fevral 2025): “Xalq özünümüdafiə dəstələri” “Ərazi Müdafiə Qüvvələri”nə çevrildi; ehtiyatdan könüllü əsasda formalaşma, nizami orduya dəstək və sabotajların qarşısının alınması prioritetləşdirilib.
- Ukrayna (2021 qanunu; 2024 düzəlişi): “Milli müqavimət” çərçivəsində ərazi müdafiəsi ümumxalq tədbirlər sistemi kimi müəyyənləşib; mülki-hərbi əməkdaşlıq effektiv element kimi vurğulanır.
Oxşarlıqların sinxronluğu iki məntiqi göstərir: (1) hibrid təhlükələrə və lokal sürətli reaksiya ehtiyacına adaptasiya, (2) daha geniş – bəzən ucuz və çevik səfərbərlik potensialının işə salınması.
Konseptual çərçivə: ərazi müdafiəsi → “bütöv müdafiə”
Beynəlxalq ədəbiyyatda ərazi müdafiəsi, adətən, müdafiə yönümlü, hücuma uyğun olmayan, ölkədaxili müqavimətə və səfərbərliyə söykənən konsepsiya kimi təsvir olunur. XXI əsrdə NATO və xüsusən Skandinaviya praktikası bunu “bütöv müdafiə” modelinə yüksəldib: dövlət, özəl sektor, bələdiyyələr, vətəndaş cəmiyyəti və əhali eyni şəbəkədə təhlükəsizliyin “həyati funksiyalarını” dayanıqlı saxlayır (liderlik, daxili təhlükəsizlik, təchizat zənciri, infrastruktur, psixoloji davamlılıq və s.).
Azərbaycanın yeni redaktəsi sivil komponentlərin institusional cəlbi ilə məhz bu istiqamətdə bir addımdır. Fərq ondan ibarətdir ki, Skandinaviya/NATO praktikasında bu sistem parlament nəzarəti, şəffaflıq və ictimai müzakirə üzərində qurulur; postsovet məkanda isə proses daha çox hərbi yönümlü və mərkəzləşdirilmiş şəkildə irəliləyir.
İdarəetmə sualı: demokratik nəzarət, yoxsa mərkəzləşmə?
Azərbaycanın güclü prezident modeli və məhdud siyasi rəqabəti fonunda yeni çərçivə iki fərqli nəticəyə aparıla bilər:
Müsbət ssenari – demokratik transformasiya:
- Parlamentin real büdcə və fəaliyyət nəzarəti;
- “Ərazi müdafiəsi haqqında Əsasnamə”nin aydın rollar, hüquqlar/məsuliyyətlər, məlumat açıqlığı və mülki nəzarət mexanizmləri ilə qəbulu;
- Bələdiyyə və yerli icmaların səlahiyyət və resursla təmin edilməsi;
- Mülki hazırlıq (təchizat təhlükəsizliyi, kritik infrastruktur, kiberdayanıqlıq) üzrə açıq strategiyalar;
- Kadr, təlim və ehtiyat sisteminin könüllülük, hüquqi təminat və humanitar standartlarla uzlaşdırılması.
Mənfi ssenari – avtoritar sərtləşmə:
- Sivil sahənin militarizasiyası, “milli təhlükəsizlik” adı ilə informasiya məhdudiyyəti;
- Geniş səlahiyyətlərin qeyri-şəffaf mərkəzləşdirilməsi;
- Yerli özünüidarəetmənin formal iştirakçıya çevrilməsi;
- İctimai etimadın zəifləməsi və real müharibə anında koordinasiyanın iflasa uğraması.
Nəticə etibarilə, eyni hüquqi model həm çəkindiriciliyi artıra, həm də siyasi nəzarəti sərtləşdirə bilər – həlledici olan idarəetmə keyfiyyətidir.
Praktiki tələblər: model işləsin deyə nə gərəkdir?
- Normativ baza: Ərazi müdafiəsi üzrə Əsasnamə, vətəndaşların statusu, təlimi, sığortası, kompensasiyası və məsuliyyətinə dair dəqiq qaydalar.
- Parlament və ictimai nəzarət: Müdafiə büdcəsinin xərclənməsi, yerli planların icrası, fövqəladə qərarların hüquqi monitorinqi.
- Yerli planlaşdırma: Bələdiyyə və hüquqi şəxslər üçün sektor-sektor (enerji, su, nəqliyyat, səhiyyə, kommunikasiya) dözümlülük planları.
- Mülki hazırlıq və təchizat təhlükəsizliyi: Ehtiyat ehtiyatları, ikili təyinatlı istehsal, kritik infrastrukturun redundans və sürətli bərpa mexanizmləri.
- Kiber və informasiya mühiti: Dezinformasiyaya qarşı sivil-hərbi koordinasiya, kommunikasiya protokolları.
- Könüllülük və insan hüquqları: İştirakın könüllü xarakteri, təlimin təhlükəsizlik standartları, mülki-hərbi əlaqədə hüquqi təminatlar.
- Şəffaf kommunikasiya: “Nə üçün, necə, kimlə” suallarına ictimai cavab; etimad müdafiənin real gücüdür.
Nəticə
Qanun dəyişikliyi Azərbaycanın müdafiə arxitekturasında sivillərlə koordinasiyalı, çoxaktorlu bir mərhələyə keçidi nişan verir və “bütöv müdafiə” modelinə yaxınlaşma potensialı yaradır. Regionda oxşar addımlarla sinxronluq hibrid təhdidlərə adaptasiya niyyətini göstərir. Ancaq bu modelin təhlükəsizlik və çəkindiricilik gətirməsi yalnız demokratik institutların işləməsi, parlament və ictimai nəzarət, açıq normativ baza və yerli icra qabiliyyəti ilə mümkündür. Əks halda, genişlənmiş mandat sivil sahənin militarizasiyasına, mərkəzləşmənin dərinləşməsinə və effektivliyin itirilməsinə yol aça bilər.
Azərbaycanın ərazi müdafiəsində yeni mərhələ
