Azərbaycanda tənzimlənməyən süni mayalanma və yumurta hüceyrə donorluğu
Azərbaycanda yumurta hüceyrə donorluğu
Süni mayalanma (ekstrakorporal mayalanma) övlad dünyaya gətirməkdə problem yaşayan ailələr üçün ümid hesab olunsa da, Azərbaycanda donor yumurta istifadəsi qanunvericilikdə dəqiq tənzimlənmir.
Ölkədə bəzi qadınlar maddi səbəblərdən öz yumurta hüceyrələrini satmağa razılaşır, lakin bu proses qeyri-rəsmi şəkildə, sosial şəbəkələrdəki elanlar vasitəsilə həyata keçirilir. Son dövrlər “10 gün ərzində 400-800 manat qazanmaq şansı” vədləri ilə 18-30 yaşlı qadın donorların axtarıldığı paylaşımlar yayılır.
Belə elanlarda könüllü olacaq qadınların klinikaya dəvət edilərək ultrasəs müayinəsindən keçirildiyi, uyğun olarsa on gün ərzində hər gün hormonal iynələr vurulduğu, daha sonra qısa narkoz altında yumurta follikullarının toplandığı qeyd olunur. Prosedur bitdikdən bir neçə saat sonra donor özünü yaxşı hiss edərsə, hər bir toplanmış follikul sayına görə 400-800 manat arası ödəniş alır.
Bəs bu cür cəlbedici təkliflər qanun qarşısında hansı problemləri yaradır və donor qadınlar hansı risklərlə üzləşirlər?
“JAMnews” bu məsələnin hüquq və sağlamlıq tərəflərini araşdırıb.
Sosial şəbəkələrdə “donor” elanları və gizli bazar
Azərbaycanda son illər sosial şəbəkələrdə və internet resurslarında “Ödəniş qarşılığında qadın donorlar axtarılır” məzmunlu elanlar geniş yayılıb. Məsələn, “Instagram”da “folekul_donoru800azn” adlı səhifədə öz yumurta hüceyrələrini naməlum şəxslərə satmaq müqabilində 700 manat qazanmaq təklifi açıq şəkildə edilir.
Bu tip elanlarda adətən donor üçün bir sıra tələblər göstərilir. Məsələn, gənc yaş, sağlamlıq, övlad sahibi olmamaq və s. Bununla yanaşı
“Bir ailəyə ümid olaq” “uşaqsız ailə qalmasın” kimi həştəqlərlə bu iş guya xeyriyyəçi niyyətlə əsaslandırılır.
Lakin ekspertlərin fikrincə, bu fəaliyyət insan alverinin bir forması kimi qiymətləndirilir və prosesdə iştirak edən hər kəs qanun qarşısında məsuliyyət daşıya bilər.
Donor bazarı bəzi özəl klinikaların və vasitəçilərin nəzarətində formalaşıb. Tanınmış həkimlərin və klinikaların
“Instagram” səhifələrində də qadınlara “10 gün ərzində 500-800 manat qazanc” vədi ilə follikul donoru olmağı təklif edən reklamlara rast gəlinir.
Elanda açıq şəkildə donor üçün kriteriyalar (yaş, sağlamlıq və s.) qeyd edilir.
Övlad dünyaya gətirməkdə problem yaşayan ailələr isə çox zaman uşağın onlara oxşaması üçün donorun zahiri xüsusiyyətlərinə xüsusi önəm verirlər. Klinika əməkdaşları pasiyentlərin tələbinə əsasən ata-anaya zahirən bənzəyən donor tapmağa çalışır, çünki doğulacaq uşağın valideynlərdən fərqli görünməsi, ailənin süni mayalanma zamanı donor materialdan istifadə etdiyini büruzə verə bilər.
Bu qeyri-rəsmi bazarın iqtisadi tərəfi də diqqətçəkicidir. Klinikalar donor qadından hər bir yumurta follikulunu 500-700 manata “alıb”, onu süni mayalanma yolu ilə övlad sahibi olmaq istəyən pasiyentə 5-6 min manata qədər yüksək qiymətə “satır”. Başqa sözlə, donor cüzi məbləğ əldə etdiyi halda, vasitəçilər və klinikalar böyük qazanc götürür.
Məsələn, “Səs” qəzetinin köşə yazarı Lalə Mehralının araşdırmasına görə, uzun illərdir davam edən bu praktikada sperma donorlarına cəmi 100 manat, follikul (yumurta) donorlarına 500-800 manat ödənilir, lakin həmin genetik material hesabına dünyaya gələn uşaqlar üçün ailələrdən on dəfələrlə artıq pul alınır. Bu qeyri-rəsmi bazarın mövcudluğu bir tərəfdən bir çox maddi çətinlik çəkən gənclərin asan pul qazanmaq ümidi ilə öz genetik materiallarını satmasına yol açır; digər tərəfdən isə cəmiyyət üçün ciddi mənəvi-hüquqi problemlər yaradır.
Nəzərəçarpan məqamlardan biri də odur ki, donorlar çox zaman prosesin nəticələri barədə yetərincə məlumatlı olmurlar. Mütəxəssislər bildirir ki, follikulunu satan qadınların bəziləri verdikləri yumurtadan doğulacaq uşağın əslində onların bioloji övladı olacağını dərk etmir. Eyni donor materialından onlarla ailənin faydalanması nəticəsində, cəmiyyətdə bir-birindən xəbərsiz bioloji yarım-bacı və yarım-qardaşların böyüməsi ehtimalı yaranır. Bu isə gələcəkdə bilmədən bacı-qardaş evliliyinə yol aça biləcək təhlükəli bir tendensiyadır.
Bu cür risklər barədə nə donorların özlərinə, nə də cəmiyyətə yetərincə məlumat verilmir.
Donor qadının təcrübəsi: “Mənim yumurtamla uşaq doğuldu, amma bu harada, necə oldu, heç bilmirəm…”
Azərbaycanda yumurta hüceyrə donorluğu etmiş bir qadın “JAMnews”a bu təcrübəsini bölüşüb. Adının çəkilməsini istəməyən bu qadın bildirir ki, maddi ehtiyac səbəbilə donor olmağa razılaşıb və bu prosesə adi tibbi prosedur kimi baxıb. Yumurta hüceyrəsini satdığına görə nə utanıb, nə də peşmandır.
“Yəni bu bir ehtiyac idi. Kiminsə uşağı olmurdu, mənimkini istədilər. Mən də dedim, problem deyil. Nə mənə görə, nə də onların uşağına görə bu, utanc deyil. Sadəcə bir prosedurdur. Məni bu işə peşman edən tək şey odur ki, hər şey qeyri-rəsmi idi”.
Müsahib deyir ki, klinikaya gedəndə ona sadəcə bir sənəd imzaladılıb. Bu sənəddə göstərilib ki, gələcəkdə doğulacaq uşağa qarşı heç bir valideynlik iddiası qaldıra bilməz:
“Sənəd verdilər, oxumadan imzaladım. Deyirdilər ki, bu sadəcə formaldır. Əsas maddə o idi ki, heç vaxt uşaqla bağlı hüquq tələb edə bilmərəm. Əgər deyək ki, uşaq doğulsa, mən heç vaxt “bu mənim uşağımdır” deyə məhkəməyə müraciət edə bilməyəcəm“.
Amma onu narahat edən əsas məsələ bu prosesin heç yerdə qeydiyyata düşməməsi olub. Daha doğrusu, bu barədə düşünməyib, çünki qeydə alınmalı olduğunu belə bilməyib.
“İndi geriyə baxanda anlayıram ki, mənim yumurtamla uşaq doğulub, amma harada, kimə, necə, heç bilmirəm. Mən bu işin qeydiyyatlı, qanuni olması barədə ümumiyyətlə düşünməmişdim. Belə şeylər ancaq xarici filmlərdə olur sanırdım.
Heç bilmirəm, adım, şəxsiyyətim, tibbi tarixçəm haradasa qalır, yoxsa qalmır. Ya da bu uşaqlardan bir neçəsi eyni klinikadan çıxıbsa, gələcəkdə nə ola bilər?”
Bu nümunə hüquqi qeydsizliyin və dövlət nəzarətinin olmamasının doğurduğu real riskləri açıq göstərir. Donor qadın özünü istismar olunmuş hiss etmir, amma bilmədiyi, düşünmədiyi şeylərin gələcəkdə yaratdığı hüquqi və genetik xaos ehtimalı onu narahat etməyə başlayıb.
Hüquqi vəziyyət: Qanunvericilikdə boşluqlar və qadağalar
Azərbaycanda reproduktiv tibbin bu sahəsi uzun müddətdir ki, qanunvericilik boşluğunda qalıb. Hazırda ölkədə “Reproduktiv sağlamlığın qorunması haqqında” müstəqil bir qanun mövcud deyil. 2000-ci illərdən müzakirə olunan bu qanun layihəsi milli mentalitet və mübahisəli məqamlar səbəbilə dəfələrlə təxirə salınıb.
Layihənin əvvəlki variantlarında donorluq institutu müəyyən şərtlərlə nəzərdə tutulsa da (məsələn, yalnız 35 yaşadək, sağlam, ailəli və azı bir övladı olan şəxslərin donor ola bilməsi kimi), sonradan ictimai və dini etirazlar səbəbindən bu maddələr müzakirədən çıxarılıb.
Milli Məclisin Səhiyyə komitəsi sədrinin müavini Musa Quliyev hələ 2015-ci ildə bildirib ki, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi süni mayalanmada üçüncü şəxs donorluğuna (yad sperma və ya yumurta hüceyrəsinə) qarşı olduğu üçün layihədən bu məsələnin çıxarılması və Azərbaycanda ümumiyyətlə donorluğa qadağa qoyulması nəzərdən keçirilir. Yəni dini və etik dəyərlər nəzərə alınaraq, gələcək qanunda yalnız ər-arvadın öz cütlüyünün reproduktiv hüceyrələrindən istifadə etməklə süni mayalanmaya icazə verilməsi, başqa donor materialının cəlb edilməməsi planlaşdırılıb.
Hal-hazırda qüvvədə olan hüquqi aktlara baxdıqda, süni mayalanma və donor gametlərin istifadəsi birbaşa tənzimlənmir.
“Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında” mövcud qanunda bu barədə norma yoxdur.
Bununla belə, 2020-ci ildə qəbul edilmiş “İnsan orqan və toxumalarının donorluğu və transplantasiyası haqqında” Qanun dolayı yolla mövzumuza toxunur. Həmin qanunun 3.3-cü maddəsinə əsasən, bu qanun reproduksiya məqsədlərinə və bu məqsədlə istifadə edilən orqanlara, onların hissələrinə və toxumalara (o cümlədən sperma və yumurta hüceyrələrinin istifadəsi, transplantasiyası və rüşeymləşdirilməsinə) şamil olunmur.
Yəni orqan transplantasiyası qanunu reproduktiv hüceyrələrin transferini öz tənzimləmə dairəsindən kənarda saxlayır. Bu, belə anlaşılır ki, hazırda Azərbaycanda süni mayalanma üçün donor sperma və ya yumurta verilməsi nə xüsusi icazə verilmiş, nə də konkret qadağan edilmiş bir sahədir, bir növ hüquqi “boşluq” yaranıb. Məhz bu boşluq ucbatından illərdir qeyri-rəsmi şəkildə donor yumurta hüceyrə təklif edən xidmətlər mövcuddur və minlərlə qadın xarici donor yumurta hüceyrə vasitəsilə ana olmağa nail olub.
Lakin hüquqi boşluq donorluğun tamamilə qanuni olması mənasına gəlmir. Əksinə, mövcud qanunvericiliyin digər əlaqəli normaları bu fəaliyyətin bir çox cəhətdən qanunsuz olduğunu ortaya qoyur. Belə ki, qeyd olunan transplantasiya haqqında qanunun 32-ci maddəsi insan orqanlarının alqı-satqısını və reklamını qadağan edir.
Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 137-ci maddəsinə görə isə, insan orqanlarının və toxumalarının alqı-satqısı cinayət əməlidir və 6 min manatdan 9 min manata qədər cərimə, 2 ilədək islah işləri və ya 3 ilədək azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır. Hətta vasitəçilər və icazəsiz tibb müəssisələri tərəfindən orqan transplantasiyasının aparılması da ayrıca cinayət məsuliyyəti yaradır.
Hüquqşünasların şərhinə görə, yumurta follikullarının pulla verilməsi də orqan alqı-satqısı kateqoriyasına aid edilə bilər. Ölkə qanunvericiliyi prinsipləri insan bədəninin hissələrinin pul qarşılığında verilməsini yolverilməz sayır. Bu səbəbdən sosial şəbəkələrdə “pullu donor axtarılır” tipli elanların yayılması da Reklam Haqqında Qanuna ziddir və qadağandır.
Digər tərəfdən, Azərbaycan Ailə Məcəlləsi süni mayalanma və surroqatlıqla bağlı müəyyən hüquqi çərçivə cızır. Məcəllənin 46-cı maddəsinə əsasən, nikahda olan ər-arvad yazılı razılıqla süni mayalanma və ya embrion implantasiyası etdikdə, həmin üsulla doğulan uşağın valideynləri kimi çıxış edə bilərlər. Xüsusən, 46.4-cü maddədə göstərilir ki, öz aralarında nikahda olub süni mayalanma barədə yazılı razılıq vermiş ər-arvadın həmin metod nəticəsində uşağı dünyaya gəldikdə, uşağı doğan qadının (surroqat ananın) razılığı ilə onlar doğum haqqında şəhadətnamədə uşağın valideynləri kimi qeydə alınırlar.
Yəni qanun potensial surroqat analığı tanıyır və doğmuş qadının razılığı olduqda bioloji valideynlərin uşaq üzərində hüquqlarını təsbit etməyə imkan yaradır. 47.3-cü maddəyə görə isə, qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada süni mayalanmaya yazılı razılıq vermiş ər sonradan atalığın mübahisələndirilməsi zamanı bu halı əsas gətirə bilməz. Başqa sözlə, əgər ər rəsmi razılıqla həyat yoldaşına donor vasitəsilə süni mayalanma etdiribsə, dünyaya gələn uşağın onun bioloji övladı olmamasını iddia edib atalığı inkar etmək hüququndan məhrumdur.
Bu normalar göstərir ki, ailə hüququ sahəsində donorluq nəticəsində doğulan uşaqların statusu və valideynlik məsələləri ümumi şəkildə tənzimlənib. Lakin donor materialının əldə olunması proseduru, donorun seçilməsi, hüquqları və ödəniş məsələləri barədə konkret mexanizm olmadığından, praktikada boşluq yaranır.
Qanunvericilikdəki qeyri-müəyyənliyə baxmayaraq, rəsmi qurumlar son dövrlər bu hallara qarşı addımlar atmağa çağırırlar. Məsələn, Daxili İşlər Nazirliyinin nümayəndələri sosial şəbəkələrdəki ödənişli donor elanlarına dair araşdırmalara başlanıldığını bildiriblər.
Eyni zamanda, Səhiyyə Nazirliyinin rəsmiləri 2024-cü ildə açıqlayıblar ki, “Reproduktiv sağlamlıq haqqında” qanun layihəsinin son variantı artıq hazırdır və cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmayan süni mayalanma, sperma/yumurta hüceyrə donorluğu, surroqat ana kimi məsələlərin hüquqi bazasını yaratmaq vacibdir.
Nazir müavini Nadir Zeynalovun sözlərinə görə, indiyədək cəmiyyət bu yenilikləri qəbul etmək istəmirdi, lakin yeni baxışın formalaşması nəticəsində qanunu qəbul etmək zərurəti yaranıb.
Qanun layihəsinin yaxın zamanda Milli Məclisdə müzakirəyə çıxarılıb qəbul ediləcəyi gözlənilir.
Bu baş verərsə, Azərbaycanda ilk dəfə reproduktiv texnologiyalar sahəsini hərtərəfli tənzimləyən qanun qüvvəyə minəcək.
Donor qadının hüquqları və sağlamlıq riskləri
Mövcud hüquqi vəziyyətdə yumurta hüceyrə donoru olan qadının xüsusi statusu və hüquqları rəsmən tanınmır. Qanuna görə, uşaq biologiyasından asılı olmayaraq onu doğan qadın anası hesab edilir. Deməli, donor qadının verdiyi yumurtadan doğulan uşaq üzərində heç bir qanuni valideynlik haqqı olmur, nə övladlığı tələb etmək, nə də ona qarşı hər hansı məsuliyyət daşımaq hüququ mövcud deyil.
Əslində, anonimlik prinsipi qorunduğu halda (ki, Azərbaycanda da qeyri-rəsmi olaraq əsasən anonim donorlarla işləyirlər), donorların şəxsiyyəti gizli saxlanılır və gələcəkdə uşağın onları tapmaq imkanı olmur.
Lakin bu, donor qadının tamamilə hüquqsuz olması demək deyil. Onlar da tibbi prosedur öncəsi müəyyən müqavilələrə və razılıq formalarına imza atırlar.
Bu müqavilələrdə donorun hüquqlarının müdafiəsi zəifdir, çünki proses qeyri-rəsmi statusda aparıldığı üçün hər hansı problem çıxdıqda donorun hüquqi müdafiəsi çətinləşir. Məsələn, proses zamanı sağlamlığı zərər görərsə və ya vəd olunan ödəniş verilməzsə, donorun məhkəmə yolu ilə haqqını tələb etməsi problemlidir, çünki özü də qanunsuz bir alqı-satqıda iştirak etmiş sayılır.
Donor qadınlar üçün ən önəmli məqamlardan biri sağlamlıqla bağlı risklərdir. Yumurtaların toplanması prosesi tibbi cəhətdən ciddi müdaxilə tələb edir. Mama-ginekoloqlar xəbərdarlıq edirlər ki, qadın orqanizmində yumurta ehtiyatı tükənməz deyil, yəni hər dəfə süni stimulyasiya edib follikulları toplamaq, gələcəkdə qadının öz reproduktiv funksiyasını poza bilər. Ləman Əliyeva adlı ginekoloq bildirir ki, dəfələrlə donor olan qadınlarda yumurtalıqların follikul yetişdirmə qabiliyyəti geri dönməz şəkildə zədələnə bilər və nəticədə həmin qadın özünün ana olmaq imkanını itirə bilər.
Donorluq prosedurunun özünün də bir sıra fəsadları mövcuddur. İlk növbədə, hormonal dərmanlarla qısa müddətdə çoxsaylı yumurta hüceyrə yetişdirilməsi Yumurtalıqların Hiperstimulyasiya Sindromu yarada bilər ki, bu zaman qarın boşluğunda maye yığılması, qan laxtalanması, böyrək və qaraciyər çatışmazlığı kimi ağır vəziyyətlər ortaya çıxa bilər. Nadir hallarda hiperstimulyasiya hətta ölümə səbəb ola bilir.
İkinci mərhələdə, follikulların iynə vasitəsilə toplanması zamanı (bu prosedur ultrasəs nəzarəti altında və qısa narkozla aparılır) iynənin daxili orqanları və ya damarları zədələməsi, daxili qanaxma, infeksiya riski mövcuddur. Bu da nadir hallarda həyat üçün təhlükə yarada biləcək ağırlaşmalara gətirə bilər. Yəni donor qadın əslində sağlamlığını təhlükəyə ataraq bu addımı atır və ona verilən məbləğ də (500-800 manat) məhz bu risklərin “əvəzi” kimi təqdim olunur.
Lakin bəzi hallarda donor qadınlar risklər barədə tam məlumatlandırılmır, hətta aldadıcı praktikalara məruz qalırlar.
Bir çox hallarda donorlara yalnız bir follikul götürüləcəyi deyilsə də, realda narkoz altında ikən onlardan 3-6 arası follikul toplanır.
Yəni donor 500-700 manat məbləği tək bir yumurtanın “haqqı” kimi alır, əslində isə xəbərsiz halda bir neçə dəyərli hüceyrəsini itirir.
Toplanan hər əlavə yumurta hüceyrə ayrı bir pasiyentə transfer edilərək klinikaya əlavə qazanc gətirir. Nəticədə bir qadın 10 gün ərzində genetik olaraq 2-5 uşaq “dünyaya gətirmiş” olur, sadəcə bu uşaqlar başqa qadınların bətnində böyüyür (surroqat analıqda olduğu kimi).
Bu vəziyyətin həm tibbi, həm də etik cəhətdən çox riskli olduğu aşkardır. Donor qadın bərpası mümkün olmayan fiziki zərər görməklə yanaşı, genetik övladlarını da itirmiş olur və cüzi bir vəsaitlə kifayətlənir. Onun gələcək həyatında bu qərarın psixoloji travmaları ola bilər, istər sağlamlığının pozulması, istərsə də sonradan verdiyi övladlar barədə məlumatsızlıq fonunda.
Səhiyyə mütəxəssisləri tərəfindən bu sahədə ciddi nəzarət mexanizmi gərəkdiyi də vurğulanıb. Təklif olunur ki, rəsmi qanun qəbul edildikdən sonra donorların mərkəzləşdirilmiş reyestri yaradılsın, hər bir donor haqqında məlumatlar (yaş, sağlamlıq durumu, neçə dəfə donor olması və s.) dövlət nəzarətinə götürülsün. Bu, eyni şəxsin bir neçə dəfə müxtəlif yerlərdə donor olmasının və genetik qohum evliliklərinin qarşısını ala bilər.
Qanunda, həmçinin, donorların mütləq tibbi və psixoloji müayinədən keçirilməsi, könüllülük və təmənnasızlıq prinsipinin qorunması, anonimlik və məxfilik normaları, donor və alıcıların (yəni donor materialı alanların) hüquq və vəzifələri açıq şəkildə əksini tapmalıdır. Yalnız bu halda donor qadınlar istismar və aldanma riskindən qoruna, prosedur tibbi standartlara uyğun şəkildə aparıla bilər.
Azərbaycanla müqayisədə region və dünyada vəziyyət
Dünya ölkələrində yumurta hüceyrə və sperma donorluğuna münasibət müxtəlifdir. Bəzi ölkələr bu sahəni leqallaşdırıb ciddi qanunlar çərçivəsində tənzimləyir, digərləri isə dini-etik səbəblərdən qadağan edir. Azərbaycanın qonşularında da yanaşmalar fərqlidir.
Türkiyədə süni mayalanma sahəsində donor gametlərin istifadəsi qanunla qadağandır.
Qanunvericiliyə görə, yalnız rəsmi nikahdakı ər və arvadın öz hüceyrələri ilə IVF (süni mayalanma) aparıla bilər. Donor sperma və ya yumurta hüceyrə istifadəsi (həmçinin surroqat analıq) Türkiyədə etik-dini səbəblərlə qəbul edilmir və qadağan edilib. Nəticədə, Türkiyədə övlad sahibi olmaq istəyib öz hüceyrələri yararsız olan cütlüklər məcbur qalıb başqa ölkələrə üz tuturlar. Məsələn, Kipr, Gürcüstan və ya digər ölkələrdə donor vasitəsilə süni mayalanma etdirmə halları geniş yayılıb.
İran və bir çox digər müsəlman ölkələrində də oxşar qadağalar mövcuddur. İran İslam Respublikasında rəsmi olaraq yalnız embrion donasiyası qanuniləşdirilib (2003-cü ildə xüsusi qanun qəbul olunub), lakin sperma və yumurta hüceyrə donasiyası birbaşa qanunlarda göstərilməyib. Bu məsələlər daha çox dini fətvalarla tənzimlənir. Yerli mediada gedən məlumatlara görə, İranda və bir sıra islam ölkələrində yad donordan istifadə “yolverilməz” hesab edilir. Yəni İran cəmiyyətində də bu mövzu ətrafında ciddi etik müzakirələr mövcuddur və praktika geniş yayılmayıb.
Regiondakı vəziyyət
Buna qarşılıq, Ermənistan, Gürcüstan, Rusiya kimi region ölkələrində reproduktiv donorluq sahəsi qanuniləşib və beynəlxalq aləmdə tanınan mərkəzlər formalaşıb.
Gürcüstan 1997-ci ildən etibarən surroqat analıq və donor yumurta/sperma istifadəsinə icazə verən qanunlar qəbul edib. Ölkədə IVF klinikaları həm yerli, həm də xarici vətəndaşlara xidmət göstərir. Ölkə qanunlarına görə, doğulan uşağın valideynləri doğumu sifariş edən cütlük olur, donor və ya surroqat ana heç bir iddia qaldıra bilməz. Son illərdə Gürcüstanda bəzi məhdudiyyətlər müzakirə olunsa da (məsələn, subay şəxslərə və ya eynicinsli cütlüklərə surroqatlığın məhdudlaşdırılması kimi) hələlik bu sahə nisbətən açıq və xarici pasiyentlər üçün cəlbedicidir.
Ermənistan da bu sahədə liberal qanunları olan ölkələrdəndir. Kommersiya və altruistik (pulsuz) surroqatlığa icazə verilir, donor yumurta hüceyrənin istifadəsi qanunidir və hətta əcnəbi vətəndaşlar üçün də Ermənistan reproduktiv turizm mərkəzinə çevrilir.
Məsələn, Ermənistan qanunlarına əsasən donor yumurta hüceyrədən doğulan uşaq birbaşa sifarişçi valideynlərin adına rəsmiləşdirilir, bu da surroqat ananın razılığı hesab edilir.
Bu cür aydın hüquqi çərçivə xaricdən gələn valideyn namizədlər üçün də prosesləri asanlaşdırır.
Rusiya Federasiyasında da reproduktiv texnologiyalar qanunvericiliklə tənzimlənir və yumurta, sperma donorluğu qanuni tibbi xidmətlər sırasındadır. Rusiya, Avropa ölkələri arasında bu məsələdə ən tolerant qanunlardan birinə malikdir. Donor anonimliyinə dövlət təminat verir, klinikalar donorları cəlb edib onlara qanuni şəkildə müəyyən kompensasiya ödəyə bilərlər.
Rusiyada Səhiyyə Nazirliyinin normativ sənədlərinə görə, yumurta hüceyrə donoru 20-35 yaş arası, sağlam və özünün azı bir sağlam övladı olan qadın ola bilər. Donorların və alıcıların şəxsi məlumatları tibbi sirr kimi qorunur, uşaq dünyaya gəldikdə isə əgər rəsmi nikahda olan ər-arvadın razılığı ilə aparılan süni mayalanma nəticəsində doğulubsa, doğum şəhadətnaməsində valideyn kimi həmin ər-arvad yazılır.
Yəni Rusiyada doğan uşağın hüquqi mənada donorla əlaqəsi olmur. Ümumiyyətlə, Rusiya qanunları Avropanın əksər ölkələrindən daha sərbəstdir, məsələn, bir çox Qərb ölkəsində qadağan olunan anonim və ödənişli donorluq Rusiyada icazəlidir. Bunun nəticəsində
Moskva, Sankt-Peterburq kimi şəhərlər xaricdən gələn pasiyentlər üçün də məşhur IVF mərkəzlərinə çevrilib.
Qərb ölkələrinə nəzər salsaq, vəziyyət müxtəlifdir.
ABŞ donor yumurta hüceyrə sahəsində ən geniş bazara malik ölkələrdəndir. Orada kommersiya donorluğu tamamilə qanunidir və donor qadınlar profilinə, təhsilinə, xarici görünüşünə görə on minlərlə dollar mükafat alırlar.
Avropa İttifaqı ölkələrinin çoxunda isə daha məhdudlaşdırıcı yanaşma var. Məsələn, Almaniya və İsveçrə kimi bəzi ölkələr yumurta hüceyrə donorluğunu qəti qadağan ediblər (yalnız embrion qoruma qanunları çərçivəsində ər-arvadın öz hüceyrələri ilə IVF mümkündür).
İngiltərə, Kanada kimi ölkələrdə isə donorluq yalnız altruistik əsasda, yəni yalnız xərclər ödənilməklə, əlavə qazanc əldə etmədən həyata keçirilməlidir. Bir sıra ölkələr anonimlik prinsipini ləğv edərək doğulan uşağa 18 yaşına çatanda donorun kimliyini öyrənmək hüququ veriblər. Məsələn, İngiltərədə 2005-ci ildən donorların anonimliyi qismən aradan qaldırılıb.
İspaniya, Yunanıstan, Ukrayna kimi ölkələr isə həm anonim, həm ödənişli donorluğa icazə verən, bu sahədə ixtisaslaşmış klinikaları olan ölkələrdir. Xüsusən, Ukrayna və Gürcüstan əvvəllər xarici cütlüklər üçün surroqatlıq və yumurta hüceyrə donorluğu üzrə populyar istiqamətlər idi; Ukraynadakı müharibə fonunda hazırda Gürcüstan və Ermənistan bu boşluğu qismən doldurmaqdadır.
Beləliklə, Azərbaycanda mövcud vəziyyət regionda və dünyada müşahidə olunan geniş spektrdə hardasa Türkiyə və bəzi müsəlman ölkələri ilə eyni qrupa düşür, yəni donorluğun de-fakto qadağan olunduğu və ya ən azı leqallaşdırılmadığı ölkələr sırasındadır. Lakin eyni zamanda Azərbaycanda hüquqi boşluqdan sui-istifadə edilərək faktiki bir “kölgə bazar” formalaşıb.
Bu baxımdan Azərbaycan üçün iki seçim olduğu görünür: ya Türkiyə və bir çox islam ölkələri kimi donorluğa tam qadağa qoyulmalı (və mövcud qeyri-rəsmi praktika ciddi cəzalarla aradan qaldırılmalı), ya da Gürcüstan, Rusiya təcrübəsinə uyğun şəkildə donorların qeydiyyatı, seçimi, tibbi təminatı və uşağın hüquqi statusu məsələlərini əhatə edən aydın qanunvericilik bazası yaradılmalıdır.
Hüquqşünas Ramil Süleymanovun fikrincə, əgər Azərbaycan bu fəaliyyət növünü qanuni müstəviyə gətirmək istəsə, təkcə xüsusi qanun deyil, eyni zamanda
Ailə Məcəlləsi, Mülki Məcəllə və bütövlükdə hüquq sistemində müvafiq dəyişikliklər edilməlidir.
Çünki donorluq institutu valideynlik anlayışına, vərəsəlikdən tutmuş tibbi sığorta sisteminə qədər bir çox məsələyə təsir göstərir.
Onun fikrincə hazırkı şəraitdə dövlət tərəfindən sərt cəza siyasəti tətbiq olunmazsa, gələcəkdə cəmiyyətdə gözlənilməz fəsadlar baş verə bilər, genetik qohumların bilmədən ailə qurması, donorların sağlamlıq problemləri, hüquqi mübahisələr və s.
Nəticə
Azərbaycanda süni mayalanma və yumurta hüceyrə donorluğu sahəsində vəziyyət çoxmürəkkəbdir. Bir tərəfdə, övlad həsrəti çəkən minlərlə ailə var ki, donor reproduktiv hüceyrələrə ümid edir. Digər tərəfdə isə, maddi çətinlik ucbatından sağlamlığını riskə ataraq genetik övladını “satmağa” razı olan gənc qadınlar dayanır. Mövcud qanunvericilik bu reallığı nə inkar edə bilir, nə də tam qəbul. Nəticədə, nə valideyn olmaq istəyənlərin, nə də donorların hüquqları və mənafeyi yetərincə qorunmur.
Uzun illərdir müzakirədə olan “Reproduktiv sağlamlıq haqqında” qanunun qəbul edilməsi bu sahədə boşluqları aradan qaldırmaq üçün həlledici addım ola bilər. Qanunda cəmiyyətin həssas yanaşdığı məsələlər, o cümlədən donor sperma/yumurta hüceyrə istifadəsinin icazə verilib-verməməsi, verildiyi halda şərtləri (məsələn, donorların maksimal yaşı, anonimlik, bir donorun neçə dəfə istifadə oluna bilməsi və s.), surroqat analığın hüquqi statusu, dövlətin övlad dünyaya gətirməkdə problem yaşayan ailələrə yardımı (məsələn, süni mayalanmanın sığorta tərəfindən ödənilməsi) açıqca tənzimlənməlidir.
İndiki vəziyyətdə isə, rəsmi qurumlar ən azından ictimai maarifləndirmə aparmalı, gənc qadınları sosial şəbəkələrdəki şirnikləndirici elanların arxasında duran təhlükələr barədə xəbərdar etməlidirlər.
Nə qədər ki, hüquqi baza formalaşmayıb, Azərbaycanda yumurta hüceyrə donorluğu “boz zona” olaraq qalacaq. Yəni nə tam qadağan olunmuş, nə də icazəli bir fəaliyyət. Bu isə o deməkdir ki, həm tibbi-etik, həm də kriminal xarakterli problemlər qaçılmaz olacaq.
Bacı-qardaş evliliyi riskinin artması, genetik məlumat bazasının olmaması, donorların istismarı kimi hallar cəmiyyət üçün də təhlükə törədir. Hüquqşünas Tural Hüseynov qeyd edir ki, hazırki qanunvericilikdə donorluq qarşılığında hər hansı ödəniş nəzərdə tutulmadığına və orqan satışı bütün hallarda qadağan edildiyinə görə, yumurta follikullarının pulla “alınıb-verilməsi” qanunsuz və yolverilməzdir.
Bu mövqedən çıxış edərək, hüquq-mühafizə orqanları belə hallara qarşı tədbirləri gücləndirə bilərlər. Lakin praktikada sübut etmək çətin olduğundan və sosial tələbat mövcudluğundan, yeganə dayanıqlı həll yolu müasir tələblərə cavab verən qanunvericilik bazasının yaradılması və dövlət nəzarətinin tətbiqidir.
