Azərbaycanda universitetlər: "Avtonom deyillər, distant təhsilə qadağa var"

JAMnews

Bakı

Azərbaycanda universitetlərin azadlığı

Azərbaycanda ali təhsil sahəsində qərarverici mexanizmlərin mərkəzləşdirilməsi və universitetlərin müstəqil qərar vermək imkanlarının məhdudluğu uzun müddətdir müzakirə mövzusudur. Bu gün isə məsələ daha aktual xarakter alıb.

İKT üzrə ekspert Osman Gündüz tələbə qəbulundakı qeyri-şəffaf kvota sistemi, distant təhsilin faktiki qadağan edilməsi və universitetlərin inkişaf potensialının boğulması ilə bağlı məsələyə kəskin reaksiya verərkən, ali təhsil sistemində avtonomiyanın formal xarakter daşıdığını və bu yanaşmanın universitetləri bazar iqtisadiyyatının çağırışlarından uzaq saldığını bildirir.

Azərbaycanda tələbə qəbulu: Plan yerləri və kvotalar

Osman Gündüz hesab edir ki, Azərbaycanda universitetlərin tələbə sayı, təhsil forması və tələbə seçimi üzərində səlahiyyəti ciddi şəkildə məhdudlaşdırılıb. Onun fikrincə, bu vəziyyət ali təhsil sistemində avtonomiyanın əsas prinsiplərinə ziddir və “absurd” vəziyyət yaradır.

Ekspert izah edir ki, hər il tələbə qəbulu mövsümündə universitetlər yalnız Nazirlər Kabinetinin təsdiqlədiyi plan yerlərini gözləyirlər. Bu plan yerləri, əslində, ölkənin gələcək əmək bazarının konturunu müəyyənləşdirən əsas sənəddir.

“Lakin problem ondadır ki, hökumət yalnız dövlət sifarişi ilə oxuyacaq tələbələrin deyil, hətta öz hesabına təhsil alacaq tələbələrin də sayını məhdudlaşdırır. Universitetlər öz potensialları və tələbat əsasında təklif versələr də, yekun qərar dövlət qurumlarının əlindədir və DİM (Dövlət İmtahan Mərkəzi – red.) tərəfindən elan olunur”.

Beynəlxalq təcrübədə universitet avtonomiyası və distant təhsil

Avropa təcrübəsi

Avropa Universitet Assosiasiyasının (EUA) Avtonomiya Skorqartına əsasən, bəzi ölkələr, məsələn Çexiya, Estoniya və Finlandiya, universitetlərə həm bakalavr, həm də magistr proqramları üçün qəbul kriteriyalarını təyin etmək hüququnu verir. Buna baxmayaraq, Avstriya, Almaniya və Danimarka kimi ölkələr bu prosesi daha çox dövlət nəzarəti altında aparır, yəni qəbul kriteriyaları dövlət orqanları tərəfindən təyin edilir və ya qismən nəzarət olunur.

Distant təhsil baxımından da beynəlxalq təcrübə müxtəlifdir. Avropada, EUA-nın Avtonomiya Skorqartı konkret distant təhsil göstəriciləri verməsə də, akademik avtonomiya yeni proqramlar təqdim etmək və təhsil formalarını seçmək imkanını əhatə edir. Bu, universitetlərə distant təhsil proqramlarını təklif etmək üçün daha çox imkan verir, xüsusən də COVID-19 pandemiyası dövründə. Bu proqramlar eyni keyfiyyət təminatı proseslərinə tabedir.

ABŞ təcrübəsi

ABŞ-də universitetlər qəbul standartlarını özü müəyyən edir, lakin federal və ştat qaydalarına, xüsusən də diskriminatsiya və əlçatanlıqla bağlı qaydalara riayət etməlidir. Bu, universitetlərə çoxsaylı qəbul kriteriyaları təyin etmək imkanı verir, məsələn, standartlaşdırılmış test nəticələri, orta məktəb dərəcəsi, esse və digər şərtlər.

ABŞ-də distant təhsil proqramları akkreditasiya olunmalı və federal maliyyə yardımı almaq üçün müəyyən qaydalara riayət etməlidir. Məsələn, Federal Register-ə əsasən, 2021-ci ilin 1 iyulundan etibarən tətbiq edilən qaydalara görə, distant təhsil kurslarında “müntəzəm və məzmunlu qarşılıqlı əlaqə” tələb olunur. Bu, tədrisçilər və tələbələr arasında aktiv əlaqəni təmin edir. Bundan əlavə, universitetlər distant təhsil proqramlarını akkreditasiya daxilində göstərməlidir.

Böyük Britaniya təcrübəsi

Birləşmiş Krallıqda universitetlər qəbul şərtlərini təyin edir, lakin Ofis for Students (OfS) tərəfindən qoyulan keyfiyyət standartlarına uyğun olmalıdır. Bu, qəbul proseslərinin adil və şəffaf olmasını təmin edir.

Birləşmiş Krallıqda distant təhsil qəbul edilən və universitetlər tərəfindən təklif edilə bilən bir təhsil formasıdır, eyni zamanda OfS tərəfindən nəzarət olunur. Məsələn, Open University kimi universitetlər geniş miqyaslı distant təhsil proqramları təklif edir və bu, Birləşmiş Krallıqda qəbul edilmiş bir təcrübədir.

Qonşu ölkələrin təcrübəsi nə deyir?

Türkiyə

Türkiyədə ali təhsil sistemi Yükseköğretim Kurulu (YÖK) tərəfindən idarə olunur, lakin universitetlərə müəyyən dərəcədə muxtariyyət verilir. Tələbə qəbulu ümumilikdə mərkəzləşdirilmiş imtahanlar (YKS) vasitəsilə aparılır, lakin universitetlər xüsusi proqramlar və ya əlavə qəbul şərtləri təyin edə bilər.

Distant təhsildə Türkiyə dünya liderlərindən biridir. Anadolu Universiteti 1982-ci ildən distant təhsil təklif edir və hazırda 1,5 milyon tələbəsi ilə dünyanın ən böyük distant təhsil universitetlərindən biridir. Türkiyədə distant təhsil proqramları önlisans (2 illik) və bakalavr səviyyələrində təklif olunur, həmçinin iş yerində təcrübə tələb oluna bilər. Türkiyənin distant təhsil təcrübəsi YUNESKO tərəfindən də digər ölkələrə tövsiyə edilir. Azərbaycanla müqayisədə Türkiyə universitetlərinin daha çox muxtariyyəti və distant təhsilə açıq yanaşması var.

Gürcüstan

Gürcüstanda ali təhsil sistemi Təhsil, Elm və Gənclər Nazirliyi tərəfindən nəzarət edilir, lakin universitetlərə tələbə qəbulu və proqram tərtibi üzrə müəyyən muxtariyyət verilir. Tələbə qəbulu Milli Qiymətləndirmə və İmtahan Mərkəzi tərəfindən keçirilən imtahanlar əsasında aparılır, lakin universitetlər öz əlavə şərtlərini tətbiq edə bilər.

Distant təhsil Gürcüstanda pandemiya dövründə sürətlə inkişaf etdi və bir çox universitet (məsələn, Tbilisi Dövlət Universiteti) onlayn proqramlar təklif edir. Gürcüstanın təhsil sistemində distant təhsilə keçid Azərbaycana nisbətən daha çevik və qabaqcıl şəkildə həyata keçirilib, xüsusən beynəlxalq tələbələr üçün onlayn platformalar fəal istifadə olunur.

Ermənistan

Ermənistanda ali təhsil Təhsil, Elm, Mədəniyyət və İdman Nazirliyi tərəfindən idarə olunur. Universitetlərə tələbə qəbulu mərkəzləşdirilmiş imtahanlar (Unified Entrance Exam) əsasında aparılır, lakin bəzi özəl universitetlər öz qəbul proseslərini təşkil edə bilər.

Distant təhsil Ermənistanda məhdud şəkildə tətbiq olunur, əsasən pandemiya dövründə onlayn platformalar (Zoom, Microsoft Teams) vasitəsilə tədris aparılıb. Lakin distant təhsilə dair infrastruktur və qanunvericilik Azərbaycana bənzər şəkildə zəifdir və əsasən əyani təhsilə üstünlük verilir. Ermənistanın təhsil sistemi Azərbaycanla müqayisədə oxşar problemlərə malikdir, lakin bəzi özəl universitetlər distant təhsilə daha açıqdır.

Rusiya

Rusiyada ali təhsil sistemi Federal Təhsil və Elm Nazirliyi tərəfindən idarə olunur. Tələbə qəbulu mərkəzləşdirilmiş Dövlət İlkin İmtahanı (ЕГЭ) əsasında aparılır, lakin universitetlərə əlavə qəbul imtahanları keçirmək hüququ verilir.

Distant təhsil Rusiyada 20-ci əsrin əvvəllərindən tətbiq edilir və hazırda bir çox universitet (məsələn, Rusiya Dövlət Humanitar Universiteti) distant proqramlar təklif edir. Rusiyada distant təhsilə keçid pandemiya ilə sürətlənib və onlayn platformalar geniş istifadə olunur. Rusiyanın distant təhsil təcrübəsi Azərbaycana nisbətən daha inkişaf etmişdir və universitetlərə daha çox muxtariyyət verilir.

İran

İranda ali təhsil sistemi Təhsil Nazirliyi və Elm, Tədqiqat və Texnologiya Nazirliyi tərəfindən ciddi şəkildə nəzarət edilir. Tələbə qəbulu mərkəzləşdirilmiş Konkur imtahanı ilə aparılır və universitetlərin muxtariyyəti minimaldır.

Distant təhsil İranda Payame Noor Universiteti kimi qurumlar vasitəsilə təklif olunur, lakin bu proqramlar ciddi dövlət nəzarəti altındadır. İranda distant təhsilə keçid Azərbaycana nisbətən daha inkişaf etmişdir, lakin universitetlərin muxtariyyəti məhduddur və təhsil proqramları dövlətin ideoloji çərçivəsinə uyğunlaşdırılır.

Azərbaycanda distant təhsil: “İcazə yoxdur, imkanlar var“

Osman Gündüz Azərbaycanda distant təhsilin də eyni şəkildə mərkəzləşdirilmiş qərarlarla əngəlləndiyini vurğulayır.

“Qanunvericilik distant təhsili nəzərdə tutsa da, faktiki olaraq hökumət bu formaya icazə vermir. UNEC, BDU, AzTU, ADA kimi aparıcı universitetlərin distant təhsilə tam hazır olduqları halda, onlara bu sahədə fəaliyyət göstərməyə icazə verilmir”.

Ekspert bildirir ki, son illərdə regionlarda internet infrastrukturu üçün böyük məbləğdə dövlət investisiyaları yatırılıb. Bu gün ucqar kəndlərdə belə yüksək keyfiyyətli internet mövcuddur. Lakin bu potensial təhsil sahəsində istifadə olunmur.

“Gənclər isə bu internetə yalnız sosial şəbəkələr üçün çıxış əldə edirlər. Halbuki, distant təhsil sistemi qurularsa, regionlardakı və xaricdə yaşayan minlərlə azərbaycanlı gənc üçün yeni imkanlar açılmış olar”.

Təklif: “Pilot layihələr və xarici tələbələr üçün distant imkanlar yaradılsın”

Osman Gündüz bildirir ki, əgər bu il də distant təhsil üzrə plan yerləri ayrılmasa, universitetlər pilot qaydada xarici tələbələr üçün distant proqramlar başlada bilərlər. Bu təcrübə, onun fikrincə, gələcəkdə hökuməti daha çevik qərarlar verməyə sövq edə bilər.

“Əgər Azərbaycan doğrudan da bilikli və rəqabətədavamlı cəmiyyət qurmaq istəyirsə, ali təhsildə daha çevik, şəffaf və bazar yönümlü idarəetmə sisteminə keçməlidir”.

Qanunlar var, icazə yoxdur

Ekspertin dedikləri göstərir ki, Azərbaycan təhsil sistemində universitetlərin akademik müstəqilliyi yalnız konseptual deyil, praktiki səviyyədə də məhdudlaşdırılıb. Bu, nəinki universitetlərin rəqabət qabiliyyətini zəiflədir, həm də cəmiyyətin intellektual inkişafını ləngidir. Mövcud hüquqi çərçivələr distant təhsilə imkan versə də, hökumətin siyasi qərarları bu sahənin inkişafını tormozladır. Distant təhsilin liberallaşdırılması və universitetlərin real avtonomiya qazanması, yalnız təhsil sahəsində deyil, ölkənin bütövlükdə gələcək inkişaf strategiyası baxımından da həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycanda universitetlərin azadlığı