Avropa üçün "qızıl ehtiyat": Azərbaycan AŞPA-dan uzaqlaşdırılsa da, strateji tərəfdaş qalır
Azərbaycan Avropa münasibətlərinin gələcəyi
Bakıda keçirilən görüşdə İtaliya Prezidenti bəyan edib ki, İtaliya Azərbaycanın Avropa İttifaqı ilə əməkdaşlığına tam dəstək verir və Bakını nüfuzlu tərəfdaş hesab edir. Macarıstan Baş naziri Viktor Orban isə Azərbaycanı Avropa İttifaqının “qızıl ehtiyatı” adlandırıb.
Bu açıqlamalar Azərbaycanın Avropa Şurası Parlament Assambleyasından (AŞPA) uzaqlaşdırıldığı bir dövrdə verilir. İtaliya və Macarıstanın açıq dəstəyi göstərir ki, Avropa dövlətləri səviyyəsində Azərbaycan təcrid olunmur. Əksinə, enerji və geosiyasi maraqlar səbəbindən ölkənin Avropa ilə əməkdaşlığı daha da genişlənir.
Müşahidəçilərə görə, bu cür dəstək Azərbaycanın gələcəkdə AŞPA ilə münasibətlərini bərpa etməsi üçün zəmin yarada bilər. Çünki Avropa İttifaqının əsas dövlətləri Azərbaycanın tam kənarda qalmasında maraqlı deyil, əksinə onu strateji tərəfdaş kimi təqdim edirlər.

AŞPA-dan uzaqlaşdırılma
2024-ün yanvarından AŞPA Azərbaycan nümayəndə heyətinin səlahiyyətlərini təsdiqləməkdən imtina edib. Assambleyanın qərarında bildirilirib ki, Azərbaycan 20 illik üzvlük müddətində “əsas öhdəlikləri yerinə yetirməyib”. Demokratik seçkilər, qanunvericilik orqanının müstəqilliyi və məhkəmə-hüquq sistemi ilə bağlı “ciddi narahatlıqlar” mövcuddur.
AŞPA həmçinin Dağlıq Qarabağ böhranı zamanı Laçın koridorunun bağlanması və 2023-dəki sentyabr əməliyyatını pisləyən qətnamələri xatırladaraq insan haqları vəzziyyətinə toxunub, Azərbaycanla əməkdaşlıq səviyyəsinin aşağı olduğunu vurğulayıb.
Azərbaycan rəhbərliyi isə bunun qarşılığında “AŞPA Azərbaycana qarşı ikili standartlar tətbiq edir” bəyanatı ilə çıxış edib. Rəsmi Bakı Assambleyanın qərarını “qərəzli” hesab edib, AŞPA-nı “Azərbaycanofobiya və islamofobiya”da ittiham edərək fəaliyyətini dayandırmaq qərarı verib.
Bildirilib ki, Azərbaycanın torpaq bütövlüyü bərpa edildikdən sonra bu kimi məqamlara görə AŞPA-nın açıqlamaları “effektsiz və ikili standartlı”dır.
İtaliyanın Bakıya mesajı: Azərbaycan AŞPA-ya qayıda bilərmi?
Bakıda keçirilən görüşdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və İtaliya Prezidenti Sercio Mattarella mətbuata birgə bəyanatlarla çıxış ediblər. Mattarella “İtaliyanın Azərbaycana strateji tərəfdaşlıqda tam dəstək verdiyini” bildirərək, əməkdaşlığın yalnız iqtisadi sahə ilə məhdudlaşmadığını vurğulayıb.
Onun sözlərinə görə, enerji, nəqliyyat, təhsil və mədəniyyət istiqamətlərində əməkdaşlıq daha da genişləndirilməlidir.
İtaliya lideri Azərbaycanın Trans-Adriatik Qaz Boru Kəməri (TAP) layihəsində iştirakını, İtaliyanın Azərbaycan neftinin əsas idxalçısı olmasını xüsusi qeyd edib. Bununla yanaşı, o, Avropa İttifaqı ilə münasibətlərin inkişafı üçün İtaliyanın konkret addımlar atacağını vurğulayıb:
“Azərbaycan çox nüfuzlu tərəfdaşdır və Avropa İttifaqı bunu görür. Bizim əməkdaşlığımız yeni sahələri əhatə edəcək və xalqlarımızın rifahına xidmət edəcək. Mən məhz bu məqsədlə Bakıya gəlmişəm”.
Macarıstan Baş nazirinin bəyanatları

Macarıstan Baş naziri Viktor Orbanın sözlərinə görə, Avropa hazırda enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı böyük çətinliklər yaşayır, Azərbaycan isə həm zəngin təbii resurslara, həm də sabit və güclü rəhbərliyə sahibdir.
Orbanın “qızıl ehtiyat” ifadəsi sırf tərifdən ibarət deyil, əslində Avropanın reallıqlarını əks etdirir. Avropa İttifaqı Rusiyadan enerji asılılığını azaltmaq üçün yeni mənbələr axtarır və bu prosesdə Azərbaycan əsas alternativlərdən biri kimi ön plana çıxır.
Macarıstan hökuməti son illərdə Bakı ilə qaz sahəsində əməkdaşlığı artırıb və bunu milli təhlükəsizlik üçün vacib hesab edir. Bu səbəbdən Orbanın bu ifadəsi Azərbaycanın Avropada enerji təchizatı baxımından strateji dəyərini vurğulayır. Digər tərəfdən, Orban “sabit rəhbərlik” məsələsini qabardaraq Azərbaycanın siyasi modelini Avropa üçün əlverişli tərəfdaşlıq nümunəsi kimi təqdim edir. Bu, AŞPA və Avropa Parlamentində Bakıya qarşı səslənən insan haqları tənqidlərinin əksinə olan bir mövqedir.
Beləliklə, Orbanın və Mattarellanın açıqlamaları Avropa İttifaqı daxilində fikir ayrılığını da göstərir: bəzi institutlar və ölkələr demokratiya və insan haqları mövzusunu önə çıxarır, digərləri isə enerji və real təhlükəsizlik maraqlarına üstünlük verirlər. Macarıstanın mövqeyi ikinci yanaşmanı açıq şəkildə təmsil edir və Azərbaycanın Avropadan təcrid olunmasının qarşısını alır.
AŞPA-dan uzaq, Avropaya yaxın?
Azərbaycanın Avropa Şurası Parlament Assambleyasından uzaqlaşdırılmasından sonra ölkənin Avropa qurumları ilə əlaqələri sual altında qalmışdı.
Lakin İtaliya prezidentinin açıqlamaları Azərbaycanın Avropa ilə münasibətlərində yeni mərhələyə işarə ola bilər. Bu cür siyasi dəstək Azərbaycanın AŞPA ilə əlaqələrinin gələcəkdə bərpasını gündəmə gətirə bilər. Çünki Avropa İttifaqının böyük dövlətlərindən biri – İtaliya Bakını strateji tərəfdaş kimi təqdim edir və onunla əməkdaşlığın dərinləşməsini açıq müdafiə edir.
Burada Avropanın “dəyərlər və maraqlar” dilemması önə çıxır. Bir tərəfdən, Azərbaycan Avropa Şurasından uzaqlaşdırılıb, insan hüquqları ilə bağlı narazılıqlar qalmaqdadır. Digər tərəfdən isə Avropanın enerji təhlükəsizliyi və Cənubi Qafqazdakı sabitlik üçün Azərbaycan mühüm tərəfdaş hesab olunur.
İtaliyanın dəstəyi göstərir ki, Avropa İttifaqının ən azı bir hissəsi Bakını “kənarda qoymaq” əvəzinə, onu Avropa ailəsinin ayrılmaz tərəfdaşı kimi görməkdə maraqlıdır.
Mattarellanın Bakıya mesajı həm enerji təhlükəsizliyi, həm də diplomatik münasibətlər baxımından önəmlidir. Bu, Azərbaycanın Avropa ilə əlaqələrini möhkəmləndirməsi istiqamətində mühüm addım ola bilər. Hətta AŞPA ilə münasibətlərin bərpası məsələsi də yaxın illərdə yenidən gündəmə gələ bilər.
Aİ yanaşmasında paradokslar: dəyərlər və maraqlar
Avropanın Azərbaycanla münasibətlərində açıq paradoks müşahidə olunur. Rəsmi Brüssel demokratik dəyərləri vurğulasa da, məhz enerji və geosiyasi maraqlar Bakı ilə əməkdaşlığı genişləndirir.
Avropada enerji böhranı başladıqdan sonra 2022-ci ilin yayında Avropa Komissiyası Bakı ilə qaz sazişi bağlayıb: Azərbaycan qazının Avropaya həcmi ikiqat artırılmalı, Cənub Qaz Dəhlizi genişləndirilərək qitənin tələbatı ödənməli idi.
Bu addım iqtisadi mənafelər baxımından irəli atılsa da, Aİ enerji maraqlarına görə Bakıya daha çox yaxınlaşanda, həm Avropa Parlamentində, həm də beynəlxalq QHT-lər tərəfindən “Azərbaycanın insan hüquqları sahəsində problemləri var, belə bir tərəfdaşla geniş enerji əməkdaşlığı qurmaq doğru deyil” tənqidlərinin də sayı artdı.
2024-ün oktyabrında Avropa Parlamenti Azərbaycanın qazından asılılığı azaltmaq, 2022 Memorandumunu dayandırmaq çağırışı edib. Yəni İttifaqın qanadlarından biri (iqtisadi təchizat təhlükəsizliyi) azlığa (Parlamentdəki insan haqları üzrə narahatlıq) qarşı çıxır.
Digər tərəfdən, Aİ rəhbərləri Azərbaycanı hər zaman birmənalı dəstəkləmir. 2024-ün əvvəlində Prezident İlham Əliyev Ermənistanla sərhədlərin delimitasiyası və regiondakı vəziyyətlə bağlı bəyanatlar vermişdi. O, əgər Ermənistan müəyyən öhdəlikləri yerinə yetirməsə, sərhəd məsələsində Azərbaycan daha sərt addımlar ata bilər kimi mesajlar səsləndirmişdi.
Buna cavab olaraq, Borrell həmin bəyanatları qınamış və bildirmişdi ki, əgər Azərbaycan bu istiqamətdə birtərəfli və güc tətbiq edən addımlar atsa, Avropa İttifaqı “sərt nəticələr” (yəni siyasi və diplomatik sanksiyalar, əməkdaşlıq məhdudiyyətləri və ya digər cəza mexanizmləri) ilə cavab verə bilər.
Buna cavab olaraq Azərbaycan XİN Borrelli “faktların kobud təhrifində” ittiham etmişdi.
Belə qalmaqallar Avropanın bir tərəfdən Bakı ilə sülh sazişi üçün şərtlər qoymaq, digər tərəfdən isə strateji tərəfdaşlıq təklif etmək istədiyini göstərir. Ümumiyyətlə, Avropa öz dəyərlərinə görə demokratik islahat tələb edən qərarlarla, beynəlxalq enerji və ticarət maraqları üzərində qurulan əlaqələri uzlaşdırmağa çalışır.
Nəticədə bu vəziyyət bəzən “ikiüzlü siyasət” kimi qiymətləndirilir: bir tərəfdən AŞPA və Avropa Parlamenti Azərbaycandakı vətəndaş cəmiyyətinə təzyiqi pisləyir, o biri tərəfdən isə İtaliya və Macarıstan kimi ölkələr Bakı ilə strateji əməkdaşlıqda israrlıdır.
Yeni diplomatik model və nəticələri
Son dövrdə Azərbaycan Qərblə münasibətlərində çoxistiqamətli diplomatiyaya üstünlük verir. BMT-də, COP29 iqlim konfransında, regional təşkilatlarda fəallığını artıran Bakı, AB qurumları əvəzinə ölkələrarası əməkdaşlığa fokuslanır.
Analitiklər bu modellə bağlı bildirir ki, “Aİ-Azərbaycan münasibətləri rəsmi siyasi yaxınlıqdan çox geoiqtisadi qarşılıqlı asılılıq üzərində qurulub”. Hələlik Azərbaycan Avropa İttifaqına qoşulmaq niyyətində olmadığını açıqlayıb. İki tərəf yalnız enerji, nəqliyyat və ticarət layihələri əsasında strateji əməkdaşlıq qurur.
Belə ki, son 15 ildə Avropa İttifaqı Azərbaycanın ən böyük ticarət tərəfdaşıdır (ümumi ticarət həcminin 50%-dən çoxu), yəni rəsmi Aİ inteqrasiyasına malik Gürcüstan və digər qonşularla müqayisədə daha çox Aİ-yə bağlıdır.
Bu yanaşmanın bəzi nəticələri artıq görünür. Bakı beynəlxalq nüfuzunu yüksəldib – Çin və ABŞ ilə strateji tərəfdaşlıqları genişləndirib, türkdilli ölkələrin Sammiti, Türkiyə-Pakistan zirvəsi kimi görüşlər keçirib.
Avropada da Kaja Kallasın builki səfəri göstərdi ki, Brüssel Bakı ilə əməkdaşlığı enerji və sülh məsələsində strateji hesab edir. Eyni zamanda, Cənub Qaz Dəhlizi, Orta Koridor kimi layihələr sayəsində Avropalı investorların diqqəti Azərbaycan üzərindədir. Məsələn, Aİ Mərkəzi Asiya sammitində Orta Koridora 12 milyard avro investisiya ayırmaq qərarı verildi ki, bu da infrastrukturun yenilənməsinə zəmin yaradır.
Digər tərəfdən, bu modeldə risklər də var. Bakı Qərb dəyərləri üzrə tərəflərlə məsafə saxladığı üçün gələcəkdə qərb sektorlarından təzyiqlərlə üzləşə bilər.
Artıq Aİ Parlamenti qaz asılılığı üzrə çağırış edib, QHT-lər Azərbaycandakı siyasi məhbuslarla bağlı Birləşmiş Millətlər orqanlarına müraciətlər ünvanlayıb. Regionda liderliyini nümayiş etdirən Bakı eyni zamanda böyük güclər arasında tarazlığı qorumaq məcburiyyətindədir.
Azərbaycan Avropa münasibətlərinin gələcəyi