Birinci Azərbaycan-ABŞ Beyin Mərkəzləri Forumu: iştirakçıları, əhəmiyyəti və tənqidi baxış
Azərbaycan-ABŞ Beyin Mərkəzləri Forumu
Bakıda Birinci Azərbaycan-ABŞ Beyin Mərkəzləri Forumu keçirilib. Forumun mövzusu “Ortaq Baxışlar: Strateji Tərəfdaşlıq naminə Azərbaycan-ABŞ dialoqu” adlanıb və tədbir iki ölkə arasında strateji tərəfdaşlıq dialoqunu gücləndirməyə həsr olunub.
Forumun əsas təşkilatçısı Azərbaycan tərəfdən Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzi (BMTM) olub. BMTM (ingiliscə AIR Center) Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlər üzrə aparıcı analitik mərkəzi hesab edilir və bu forumun keçirilməsi üçün təşəbbüsü irəli sürüb.
Forumun müzakirə etdiyi mövzuların mahiyyətini anlamaq üçün Azərbaycanın beyin mərkəzləri sektorunun institusional vəziyyəti və analitik mühitinin real səviyyəsini də bu məqalədə nəzərdən keçirəcəyik.
“JAMnews”un bu materialında istifadə olunan terminlər, fikir və ideyalar yalnız konkret yazı müəllifinin şəxsi mövqeyini və ya konkret icmanın mövqeyini əks etdirir və heç də həmişə “JAMnews” və onun ayrı-ayrı əməkdaşlarının mövqeyi və fikri ilə üst-üstə düşmür.
İştirak edən Beyin Mərkəzləri və nümayəndələr
Azərbaycan tərəfdən hökumət rəsmiləri, yerli beyin mərkəzlərinin təmsilçiləri, diplomatlar və analitiklər forumda iştirak ediblər. BMTM İdarə Heyətinin sədri Fərid Şəfiyev tədbirə rəhbərlik edib. ADA Universitetinin prorektoru Fariz İsmayılzadə və Cənubi Qafqaz Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru Fərhad Məmmədov kimi yerli ekspertlər də panel müzakirələrində çıxış ediblər.
İştirak edən Amerika “think-tank”ları arasında Atlantic Council, New Lines Institute, Hudson Institute, Central Asia-Caucasus Institute kimi qurumlar, həmçinin “The National Interest” jurnalının təmsilçiləri olub.
Bu qurumların tanınmış nümayəndələri – Atlantik Şurasının Avrasiya Mərkəzinin direktoru John E. Herbst, New Lines İnstitutunun Avrasiya üzrə direktoru Kamran Bokhari və başqaları müzakirələr aparıblar.
- Yerevanda Azərbaycan və Ermənistan QHT-lərinin görüşü: sülh dialoqu, yoxsa simvolika?
- Mövqe: “Ermənistan və Azərbaycan artıq Amerika Sİ layihələrinin bir hissəsidir, Gürcüstan isə imkanları itirir”
- “Çoxqütblü dünya”: ABŞ, Çin, Rusiya, ŞƏT, BRİCS və Azərbaycan-Ermənistan arasındakı sülh
Gündəm mövzuları və müzakirə edilənlər
Forumun gündəliyi bir neçə strateji mövzunu əhatə edib. Tədbir çərçivəsində üç əsas panel sessiyası təşkil olunub:
- Vaşinqton sammitinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi – 8 avqust 2025-ci il tarixində Vaşinqtonda keçirilmiş yüksək səviyyəli görüşün (sammitin) əsas siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik nəticələri təhlil edilib, bu nəticələrin ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinə təsirləri müzakirə olunub.
- Ermənistan-Azərbaycan arasındakı sülh prosesi (Vaşinqton sammitindən sonra) – İkinci sessiyada Vaşinqton görüşündən sonra Cənubi Qafqazda sülh prosesinin perspektivləri, xüsusilə Azərbaycan ilə Ermənistan arasında mümkün sülh sazişinin yaranması üçün yeni imkanlar və risklər dəyərləndirilib.
- Enerji təhlükəsizliyi və regional əlaqələr – Üçüncü sessiyada enerji təhlükəsizliyi məsələləri və Mərkəzi Asiya, Xəzər regionu və Avropa arasında yeni regional nəqliyyat-kommunikasiya təşəbbüsləri müzakirə olunub; bu kontekstdə Azərbaycanın roluna diqqət yetirilib. Eyni zamanda dövlət-özəl sektor tərəfdaşlıqları və beynəlxalq maliyyə institutlarının Avrasiya regionunda yaşıl enerji keçidi, “ağıllı” logistika həlləri və rəqəmsal konnektivlik layihələrinə dəstək imkanları barədə fikir mübadiləsi aparılıb.
Forumun məqsədi və gözlənilən nəticələr
Bu forumun keçirilməsində başlıca məqsəd, iki ölkənin beyin mərkəzləri arasında institusional səviyyədə dialoq qurmaq və beləliklə, fikir mübadiləsini müntəzəm hala gətirmək olub. Təkcə bir dəfəlik konfrans deyil, uzunmüddətli əməkdaşlıq platformasının təməli qoyulduğu bildirilir.
Forum çərçivəsində toplanan ekspertlər və siyasətə təsir imkanına malik analitiklər vasitəsilə ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinin müxtəlif sahələrində dəlillərə və tədqiqata əsaslanan təhlil və təkliflərin formalaşdırılması hədəflənib.
Tədbirin gözlənilən nəticələrindən biri, bu dialoqu davamlı etmək üçün yol xəritəsinin müəyyənləşdirilməsi olub. Siyasi analitiklərin fikrincə, Bakıdakı bu ilk forum ikitərəfli ekspert dialoqunu rəsmi səviyyədə yeni mərhələyə yüksəldib və gələcəkdə daha geniş miqyaslı analitik konfranslar, birgə layihələr və tədqiqat əməkdaşlığı üçün institusional baza yaradıb.
Onlar bildiriblər ki, forum təkcə mövcud məsələlərin müzakirəsi ilə yekunlaşmır, eyni zamanda qarşıdakı dövrdə ABŞ və Azərbaycan beyin mərkəzlərinin əməkdaşlığı üçün praktiki mexanizmlər formalaşdırır.
Bu tədbir sayəsində Azərbaycanla ABŞ-nin aparıcı beyin mərkəzləri ilk dəfə birbaşa və sistemli şəkildə müzakirə masasına əyləşiblər ki, bu da ikitərəfli əlaqələrdə yeni bir əməkdaşlıq müstəvisi açır.
Ekspertlərin qeyd etdiyinə görə, forum ABŞ-nin Cənubi Qafqaza artan marağının göstəricisidir və Vaşinqtonun Bakı ilə əməkdaşlığını daha strukturlaşdırılmış modelə keçirmək niyyətini nümayiş etdirir.
Digər tərəfdən, tədbirin Azərbaycanın da öz “yumşaq güc”ünü və analitik potensialını artırmaq strategiyasına uyğun olduğu qeyd edilir. Bildirilir ki, Bakı artıq təkcə enerji və logistika mərkəzi kimi deyil, eyni zamanda qlobal ekspert şəbəkələrini birləşdirən beynəlxalq analitik platforma kimi çıxış edir.
Tənqidi baxış: Azərbaycan-ABŞ Beyin Mərkəzləri Forumu kontekstində
Azərbaycan-ABŞ Beyin Mərkəzləri Forumunun təqdimatı rəsmi mənbələrdə müsbət çalarlarla verilsə də, tədbirin əsl təsir imkanlarını anlamaq üçün o, mövcud beyin mərkəzləri mühitinin reallıqları fonunda qiymətləndirilməlidir.
Azərbaycan beyin mərkəzləri sektorunun institusional zəiflikləri, maliyyə şəffaflığı ilə bağlı suallar və analitik müstəqillik məsələləri forumun mahiyyətini dəyərləndirmək üçün mühüm kontekstdir.
Struktural məhdudiyyətlər
Azərbaycandakı beyin mərkəzlərinin böyük qismi institusional baxımdan dayanıqlı qurumlar deyil. Mövcud tədqiqatlar onların çoxunun “tək adam təşkilatı” kimi fəaliyyət göstərdiyini və heyətin daimi deyil, layihə əsasında dəyişdiyini göstərir.
Mövcud analitik sahə əsasən üç qrupa bölünür: ölkəni tərk edən ekspertlər, sovet vərdişlərini daşıyan köhnə nəsil tədqiqatçılar və hökumət tərəfindən maliyyələşən GONGO-lar. Bu struktur mühitində müstəqil, metodoloji əsaslı və ictimai təsir gücünə sahib analitika formalaşdırmaq çətindir.
Post-sovet dövrünün mirası
Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanın sovet sonrası mərhələdə Qərb tipli “think tank” modelini qəbul etməməsi hazırkı vəziyyətin əsas səbəblərindən biridir. Milli Elmlər Akademiyası kimi qurumlar uzun illər dövlət yönümlü sovet modelindən kənara çıxa bilməyib.
1990-cı illərdə isə donor vəsaitlərinə çıxmaq istəyən bir çox QHT “tədqiqat mərkəzi” adı altında fəaliyyət göstərsə də, peşəkar heyətin və analitik metodologiyanın olmaması nəticəsində “bir nəfərlik think tank” tendensiyası geniş yayılıb. Bu cür qurumlarda analitika çox zaman siyasi mövqelərin təkrarı səviyyəsində qalıb və dövlət tərəfindən məsləhət xidməti kimi qəbul edilməyib.
Maliyyə mənbələri və maraqlar konflikti
Beynəlxalq müstəvidə də Azərbaycana yaxınlığı ilə tanınan beyin mərkəzləri barədə araşdırmalar diqqət çəkir. İsveçdə fəaliyyət göstərən ISDP-nin eyni dövrdə həm İsveç Xarici İşlər Nazirliyindən milyonlarla avroya bərabər qrantlar alması, həm də Azərbaycandan maliyyələşməsi uzunmüddətli maraqlar toqquşması riskinə işarə edir.
Həmçinin, 2015-2018-ci illərdə institutun TEAS adlı, Azərbaycan hakimiyyətinə bağlı lobbiçilik qurumu tərəfindən maliyyələşdiyi məlum olub. TEAS-ın Avropada loyal şəbəkə formalaşdırmaq və informasiya mühitinə təsir göstərmək üçün istifadə edildiyi barədə araşdırmalar bu maliyyələşmənin mahiyyəti ilə bağlı sualları daha da artırır.
Bu nümunələr beyin mərkəzlərinin maliyyə şəffaflığı və analitik müstəqilliyi məsələsinin nə qədər həssas olduğunu göstərir və forumun sponsor modelinin də eyni kontekstdə nəzərdən keçirilməsini aktuallaşdırır.
Tənqidin aktuallığı
Cənubi Qafqazda geosiyasi dinamikanın sürətlə dəyişdiyi, daxili siyasətə dair sərt nəzarətin davam etdiyi şəraitdə forum kimi tədbirlərin real intellektual dialoq və müstəqil fikir mübadiləsi üçün nə dərəcədə əlverişli olduğu sual altındadır.
Yerli beyin mərkəzlərinin əksəriyyətinin dövlət strukturlarına bağlı olması, xaricdə isə Azərbaycanın lobbiçilik fəaliyyətinin “kürü diplomatiyası” kimi tənqid olunması bu tip platformaların obyektivliyinə dair əlavə şübhələr yaradır.
Forum simvolik olaraq əhəmiyyətli olsa da, beyin mərkəzləri sektorundakı institusional zəifliklər, maliyyə şəffaflığı ilə bağlı suallar və analitik müstəqillik problemləri onun real təsirini məhdudlaşdıra bilər.
Gələcəkdə bu platformanın daha effektiv olması üçün maliyyə mənbələrinin açıq şəkildə göstərilməsi, müstəqil ekspertlərin daha geniş şəkildə prosesə cəlb edilməsi və dövlət təsirindən kənar, dayanıqlı analitik institutların formalaşdırılması həlledici əhəmiyyət daşıyır.
Azərbaycan-ABŞ Beyin Mərkəzləri Forumu
