Azərbaycanda dövlət kinematoqrafı necə maliyyələşdirir və bundan nə ərsəyə gəlir?

Azərbaycan kinematoqrafında böhran doxsanıncı illərin qısa sürən fəal dövründən sonra başlayıb və indiyə qədər davam edir. Bunun səbəbləri sırasında çox banal, amma çox əhəmiyyətli bir səbəbi də görmək mümkündür – pul çatışmazlığı. Kino çəkmək üçün pul çatmır, əgər yenə də çəkməyə müvəffəq olmusansa, prokatdan pul gəlmir.

Mədəniyyət Nazirliyinin hazırda yaratdığı Dövlət Kino Agentliyi bu vəziyyəti yoluna qoyacağını vəd edir. Düzdür, çoxları bu vədi (elə dövlətdən gələn əksər vədlərdə olduğu kimi) şübhə ilə qarşılayıb. Mədəniyyət Nazirliyinin Kinematoqrafiya şöbəsinin rəhbəri Rüfət Həsənovun köməyilə Azərbaycanda dövlətin kinonu məhz necə maliyyələşdirdiyini və yeni agentliyin nə ilə məşğul olacağını aydınlaşdırmağa çalışdıq.

Dövlət studiyaları üçün dövlətin pulu

İndi dövlət maliyyələşdirməsi və kino ilə əlaqədar bütün digər məsələlərə görə Mədəniyyət Nazirliyinin müvafiq şöbəsi cavabdehdir. Hər il dövlət büdcəsindən kinematoqraf üçün 5-7 milyon manat [3-4 milyon dollar] vəsait ayrılır. Bu pullar “hər şey üçündür”: yeni filmlərin çəkilməsindən tutmuş tədbirlərin təşkilinə qədər.

Kino istehsalının dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi ya tam (o zaman bu, dövlət sifarişidir), ya da qismən (bu zaman dövlət istehsalçı studiyanın xərclərinin bir hissəsini ödəyir) baş verir.

Əksər hallarda dpvllət maliyyəsini elə dövlət studiyaları alır. Onlar ümumilikdə yeddi dənədir, amma bədii kino üzrə əsasən “Azərbaycanfilm” ixtisaslaşıb. 2016-cı ildən 2020-ci ilə qədər qısametrajlılar da daxil olmaqla 19 bədii film çəkilib. Onların arasında məsələn, Çingiz Abdullayevin romanı əsasında “Xeyir və şərin rəqsi” (2016) detektiv filmi və “Buta film” özəl studiyasının iştirakı ilə çəkilən “Nar bağı” (2017) ailə dramı da var.

Özəl studiyalara gəlincə, nəzəri cəhətdən dövlət onları da dəstəkləyə bilər. Amma fakt olaraq bu baş vermir. Çünki “Dövlət satınalmaları haqda” qanuna əsasən, dövlət tender elan etmədən özəl studiya ilə birbaşa müqavilə imzalaya bilməz. Amma tender məhsul üçün müəyyən normalar və standartlar nəzərdə tutur, kreativ industriyada isə söhbət sənət əsərindən getdiyi zaman norma və standartlar qəbulolunmazdır, çünki hər bir əsər unikaldır. Bu studiyalar əsasən reklam və digər kommersiya layihələrinin çəkilişləri hesabına dolanır, avadanlıqlarını icarəyə verir və bu pullar hesabına film çəkirlər. Ya da xarici fondlardan maliyyə axtarırlar, baxmayaraq ki, bu problematikdir, çünki Azərbaycan kino istehsalını dəstəkləyən böyük beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən də “Eurimages” təşkilatının üzvü deyil

Olmayan prokat

Dövlət pulları hesabına film çəkiləndən sonra normalda prokata düşməlidir. Amma düşmür.

Birincisi, Azərbaycanda kinoteatrların sayı çox azdır: bütün on milyonluq ölkəyə cəmi on beş kinoteatr (cəmi 90 zal/ekran). Üstəlik kinoteatrların böyük əksəriyyəti özəldir və nə göstərib, nə göstərməyəcəklərini özləri seçir. Azərbaycan rejissorları həm müsahibələrində, həm də fərdi söhbətlərdə bildirirlər ki, Azərbaycan kinosu kinoteatrlarda əsasən özəl studiyaların çox bərbad keyfiyyətli komediyaları ilə təmsil olunur. Az sayda ciddi filmləri heç kim götürmək istəmir. Prokatçıların mövqeyi bir qədər fərqlidir.

“Biz janrından asılı olmayaraq təklif olunan bütün filmləri götürürük. Amma film uğur qazanmırsa, əgər izləyici ona baxmırsa, biz onu prokatdan çıxarırıq. Və belə alınır ki, məhz komediyalar zalı doldurur və buna görə də repertuarda hamısından çox qalır. Qalan Azərbaycan filmləri isə çox tez marafondan çıxır”, – “Park Cinema” kinoteatrlar şəbəkəsinin marketinq direktoru Musa Axundov deyir.

Onun sözlərinə görə, ən çox tamaşağı toplayan yerli filmlər prokatda 1 milyon manata [588 min dollar] qədər pul gətirir. Son bir neçə ildə beş belə film olub (və hamısı komediyadır). İosif Stalinin xəzinəsini axtaran altı əyalət adamının (“Stalinin başı”, 2017), narkomafiyadan xilas olmağa çalışan meyvə satıcılarının (“Kəklikotu”, 2017) macəraları və digər bu qəbildən hekayələr tamaşağıların ürəyincə olub.

Sosial dram kimi təqdim olunan və zamanında kifayət qədər səs-küy yaradan “Pərdə” (2016-2019) trilogiyasını bu sırada nadir istisna hesab etmək olar. Üç filmin hər birinin nümayişi zamanı zallar dolub-daşırdı, çünki filmlərdə ailə daxilində xəyanət kimi Azərbaycan cəmiyyətində “ayıb” sayılan və haqqında susulan mövzulardan bəhs olunurdu.

Musa Axundov həmçinin əlavə edir ki, istənilən filmin uğurunda reklam böyük rol oynayır (“Pərdə” ilə bağlı da bu baş vermişdi). Amma nə dövlət, nə də özəl kino studiyaları bir qayda olaraq buna kifayət qədər diqqət yetirmir.

Rüfət Həsənov təsdiqləyir ki, dövlət hesabına çəkilən filmlərin büdcəsində reklam xərcləri ümumiyyətlə nəzərdə tutulmayıb.

Belə çıxır ki, Azərbaycanda film çəkilişi heç cür xərcini çıxarmır. İctimaiyyət isə çox vaxt ümumiyyətlə onların mövcudluğundan xəbərsiz qalır.

Kino Agentliyi nəyə lazımdır?

Az əvvələ qədər vəziyyət bu cür idi. 2020-ci ildə aydın səbəblərdən kino istehsalı və kinoprokat çox da aktual deyildi. 2020-ci ilin mayında qalmaqal yaşandı – Mədəniyyət Nazirliyinin bir neçə əməkdaşı dövlət vəsaitinin mənimsənilməsi ittihamı ilə həbs olundu, nazir isə istefaya göndərildi. Tezliklə onun yerini yeni nazir Anar Kərimov tutdu və o, komandanı, o cümlədən də kino şöbəsini yenilədi. Yenidən qurulan şöbə işə girişib və bütün ümidləri məhz Kino Agentliyinə yönəldib. Əsas məqsəd müstəqil qurum yaratmaq və kinonun bütün qayğılarını onun üzərinə qoymaqdır.

Ən əsası agentlik nazirlikdən fərqli olaraq müstəqil şəkildə öz ehtiyacları üçün pul tapa biləcək, sadəcə dövlətin ümidinə qalmayacaq.

“Nazirliyin öz kommersiya hesabı yoxdur, ola da bilməz. Buna görə də bir çox xidmətlər – məsələn, prokat vəsiqələrinin verilməsi – pulsuz təqdim olunur. Agentliyin isə öz hesabı ola və əlavə maliyyə cəlb edə bilər. Ən təmkinli hesablamalara görə, beləliklə, ildə əlavə 4 milyon manat [2,3 milyon dollar] qazanmaq mümkündür”, – Rüfət Həsənov deyir.

Həsənovun sözlərinə görə, daha bir potensial müsbət cəhət müstəqil studiyaların dövlət dəstəyi alması prosesinin sadələşdirilməsidir. Yəni studiyalar maliyyə üçün birbaşa agentliyə müraciət edə biləcəklər. Bunun “özəl sektoru” stimullaşdıracağı ehtimal olunur.

Həmçinin Agentlik yanında kinokomissiya yaradılacaq və çəkiliş üçün lokasiya axtaran xarici kinematoqrafçıların Azərbaycana “cəlb olunması” və onlara çəkilişlərdə dəstək göstərmək onun öhdəliklərinə daxil olacaq:

“Lokasiya seçərkən xarici kino studiyaları yalnız təbiətin gözəlliyinə, iqliminə və ya uyğun memarlığa yönəlmir, həm də vergi və digər güzəştllər kimi amillərə də fikir verirlər. Əgər biz onlara sərfəli şərtlər təklif etsək, bu, digər region ölkələri arasında bizim rəqabətə davamlılığımızı artırar. Bu iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin, o cümlədən də otel biznesinin və digər sahələrin dəstəklənməsi deməkdir. Məsələn, ötən il amerikalılar “Forsaj” filmini Gürcüstanda çəkib və orada 11 milyon dollar xərcləyiblər. Üstəlik, bu, yerli aktyorların, operatorların və digər mütəxəssislərin də işə cəlb olunması deməkdir”.

Yeni dövlət strukturunun yaradılması prosesi vaxt tələb edir, hələlik isə kino şöbəsi Türkiyə ilə bir neçə filmin və serialın birgə hazırlanmasını razılaşdırmağa çalışır, Netflix-lə danışıqlar aparır və bir neçə müştərək layihə və şəffaflığın təmin olunması üçün pitçinqi canlı efirdə aparılmış qısametrajlı filmlər müsabiqəsi çərçivəsində yerli studiyalarla əməkdaşlığa başlayıb.