Qəzza müharibəsinin kölgəsində: Azərbaycan-İsrail münasibətlərinin pik dövrü
Azərbaycan-İsrail münasibətləri
Hələ 1990-cı illərdən etibarən Bakı və Təl-Əviv xüsusilə müdafiə və kəşfiyyat sahələrində tərəfdaşlıq qurub. Azərbaycan uzun illərdir İsrail üçün mühüm neft tədarükçüsü, İsrail isə Azərbaycan ordusunun əsas yüksək texnologiyalı silah təminatçılarından biridir.
Hətta Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ikitərəfli münasibətləri aysberqə bənzədərək, “əlaqələrimizin 90 faizi pərdə arxasındadır” deyib. Son onilliklər ərzində bu münasibətlər tədricən üzə çıxaraq strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəlib. Xüsusən 2020-ci ildəki İkinci Qarabağ müharibəsində İsrail istehsalı pilotsuz aparatların və digər silahların uğuru Bakı-Təl-Əviv əlaqələrinin əhəmiyyətini kimi danışılıb.
2023-ə qədər Azərbaycanın İsrailə neft ixracı kəskin artaraq illik dəyəri 1,4 milyard dollara çatıb. Bu da İsrailin neft idxalının təxminən 65%-i demək idi. Bu təməl üzərində 2023-2025-ci illərdə münasibətlər daha da intensivləşərək yeni sahələri əhatə etməyə başlayıb.
“JAMnews”un bu materialında istifadə olunan terminlər, fikir və ideyalar yalnız konkret yazı müəllifinin şəxsi mövqeyini və ya konkret icmanın mövqeyini əks etdirir və heç də həmişə “JAMnews” və onun ayrı-ayrı əməkdaşlarının mövqeyi və fikri ilə üst-üstə düşmür.
Cari vəziyyətin təhlili
2023-cü il Azərbaycan-İsrail əlaqələrində dönüş nöqtəsi olub. Mart ayında Azərbaycan ilk dəfə olaraq İsraildə rəsmi səfirliyini açıb və beləliklə dünyada səfirlik açan ilk şiə müsəlman ölkəsi kimi tarixə düşüb. Eyni zamanda Ramallahda da Fələstin Administrasiyasının yanında nümayəndəlik təsis edilib.
Bu addımlar uzun illər çox da büruzə verilməyən tərəfdaşlığın artıq açıq diplomatik müstəviyə keçdiyini göstərirdi. Ardınca yüksək səviyyəli qarşılıqlı səfərlər intensivləşdi. Məsələn, 2024-cü ildə Prezident Administrasiyasının xarici siyasət məsələləri şöbəsinin rəhbəri Hikmət Hacıyev Təl-Əvivdə İsrail rəsmiləri ilə bir neçə dəfə görüşüb. Bu ilin əvvəlində isə Azərbaycanın iqtisadiyyat naziri İsrailə gedərək enerji sahəsində strateji sazişlər imzalayıb.
Bununla yanaşı, 2023-ün sentyabrında Azərbaycan Qarabağ bölgəsində “antiterror əməliyyatı” keçirərək tam suverenliyini bərpa etdi. Bu əməliyyat zamanı Azərbaycan ordusunun istifadə etdiyi silahların bir qismi məhz İsrail istehsalı idi və hərbi üstünlük yaratdı. Beləliklə, Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edərkən İsraillə hərbi əməkdaşlığın real faydasını görmüş oldu.
Həmin ilin oktyabr ayında başlayan İsrail-HƏMAS müharibəsi isə Bakı üçün diplomatik sınaq olub. Türkiyə və İran kimi ölkələr İsrailin Qəzzada törətdiyi qırğınları kəskin tənqid etsə də, Azərbaycan daha ehtiyatlı mövqe tutub. Prezident Əliyev noyabrda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının Qəzza üzrə fövqəladə sammitinə qatılmadı, ancaq ölkəsinin “münaqişədən narahat olduğunu” bildirməklə kifayətlənib.
Bakı İsraili rəsmi qınamayıb, eyni zamanda HƏMAS-ı da terror təşkilatı elan etməyib (hətta 2020-ci ildə HƏMAS rəsmiləri Qarabağ qələbəsinə görə Bakını təbrik edib). Yəni Azərbaycan bir tərəfdən Təl-Əvivlə strateji münasibətləri qoruyub, digər tərəfdən isə İslam dünyasındakı imicini zədələməməyə çalışıb.
Bu ikitərəfli münasibətlər aşağıda müzakirə ediləcək bir sıra çətinliklər fonunda davam etdirilir.
Enerji sahəsində əməkdaşlıq: Yeni strateji tərəfdaşlıq mərhələsi
Azərbaycan-İsrail münasibətlərində enerji əməkdaşlığı 2023-2025 dövründə keyfiyyətcə yeni mərhələyə yüksəlib. Ənənəvi olaraq, Azərbaycanın Xəzər nefti Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri ilə Aralıq dənizinə çıxarılır və oradan İsrailə tankerlərlə çatdırılırdı. Bu illərdə Azərbaycan İsrailin əsas xam neft təchizatçısı mövqeyini möhkəmləndirub.
2024-ün ilk dörd ayında İsrailə 1 milyon tondan çox Azərbaycan nefti ixrac edilib və bu, əvvəlki ilə nisbətdə 28% artım deməkdir. Hazırda İsrailin Hayfa və Aşdod neft emalı zavodları üçün ən etibarlı xammal mənbələrindən biri Azərbaycandır. Bu qarşılıqlı iqtisadi asılılıq iki ölkə arasında siyasi əlaqələri də gücləndirir.
2023-2025-ci illərdə enerji əməkdaşlığı təkcə neft ticarəti ilə məhdudlaşmayıb. Azərbaycan ilk dəfə olaraq İsrailin qaz sektoruna birbaşa investisiya qoyuluşuna başlayıb. 2024-ün oktyabrında SOCAR (Azərbaycanın Dövlət Neft Şirkəti) İsrailin strateji Tamar qaz yatağının 10%-lik payını satın alıb.
Tamar yatağı İsraildə elektrik enerjisinin 70%-ni təmin edən əsas qaz mənbəyidir və SOCAR-ın bu yatağa ortaq olması Azərbaycanın Yaxın Şərqdə iqtisadi mövcudluğunu gücləndirən mühüm addımdır. SOCAR-ın Aralıq dənizi hövzəsində ilk dəfə bu cür iştirak payı əldə etməsi Bakının regionda “yumşaq gücünü artırmaq və öz qaz ehtiyatlarından əlavə gəlir mənbələri tapmaq istəyi” ilə izah olunur.
Bu investisiya eyni zamanda İsrailin enerji təhlükəsizliyinə töhfə verir və Vaşinqton tərəfindən də alqışlanır. ABŞ xüsusilə 2023 müharibəsindən sonra İsrailin sabitliyi üçün enerji sektorunda belə strateji sərmayələri təşviq edib.
Bu ilin martında isə iki ölkə arasında daha bir tarixi saziş imzalanıb. SOCAR İsrail hökumətindən Aralıq dənizinin şimalında, Leviafan yatağının yaxınlığındakı “Zone I” adlandırılan ərazidə təbii qaz kəşfiyyatı aparmaq üçün lisenziya alıb. Bu razılaşmaya əsasən SOCAR, BP və İsrailin “NewMed Energy” şirkəti ilə konsorsium şəklində İsrailin münhasir iqtisadi zonasında qaz axtarışları aparacaq.
Konsorsiuma SOCAR operator kimi təyin olunub və payın 33,3%-nə sahibdir. Əslində, SOCAR və tərəfdaşları hələ 2023-ün oktyabrında tenderdə qalib gələrək bu kəşfiyyat hüququnu qazanıb. Lakin həmin vaxt başlayan İsrail-HƏMAS müharibəsinə görə layihənin icrası təxirə salınıb.
Nəhayət, bu ilin martında enerji naziri Mikayıl Cabbarovun İsrailə səfəri zamanı lisenziya sazişi rəsmən imzalanıb. Bu sənədə görə SOCAR 2026-cı ilin payızınadək ən azı bir kəşfiyyat quyusu qazmalı və yatağın potensial ehtiyatlarını qiymətləndirməlidir. Uğurlu olarsa, lisenziya müddəti 7 ilə qədər uzadıla bilər.
Bu qaz anlaşması İsrail üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Çünki xarici investisiyalar ölkənin enerji sektorunu şaxələndirir və yeni yataqların işlənməsi imkanlarını artırır. İsrailin energetika naziri bu əməkdaşlığı “dövlət üçün əla xəbər” adlandıraraq SOCAR və BP kimi tərəfdaşların gəlişinin ölkənin siyasi və iqtisadi mövqeyini gücləndirdiyini bildirib.
Bakı üçün isə bu, təkcə iqtisadi dividendlər deyil, həm də geopolitik qazanc deməkdir. Beləcə, Azərbaycan öz enerji təsirini Yaxın Şərqə qədər genişləndirir və İsrail, eləcə də Qərb ilə strateji bağlarını dərinləşdirir.
Mütəxəssislər hətta bu tendensiyanı Azərbaycanın Ərəb-İsrail münasibətlərinin normallaşmasına (İbrahim sazişlərinə) mümkün qoşulmasına işarə kimi qiymətləndirirlər. Hələlik rəsmi Bakı belə bir addıma ehtiyatla yanaşsa da, enerji sferasında əlaqələrin intensivləşməsi siyasi yaxınlaşmanın da göstəricisidir.
Hərbi əməkdaşlıq: Təhlükəsizlik sahəsində tərəfdaşlığın rolu
Müdafiə və təhlükəsizlik Azərbaycan-İsrail münasibətlərinin təməl daşı hesab olunur. Son 20 ildə İsrail Azərbaycan ordusunun ən böyük xarici təchizatçılarından biri olub. Xüsusilə 2016-2020-ci illərdə Azərbaycanın idxal etdiyi silahların 69%-ə qədəri İsrail mənşəli olub.
Bu silahlar arasında pilotsuz uçuş aparatları (PUA), yüksək dəqiqlikli raket sistemləri, artilleriya sursatları və hava hücumundan müdafiə kompleksləri var. 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi gedişində İsrail istehsalı “Harop” kamikadze dronları və “Spike” tank əleyhinə raketləri cəbhədə dönüş yaradıb.
Azərbaycanın müasir hərbi texnologiyaya çıxışı Ermənistan üzərində qələbəni sürətləndirib. 2023-cü ilin sentyabrındakı əməliyyatda da Azərbaycan ordusunun istifadə etdiyi İsrail mənşəli silahlar diqqət çəkib və Ermənistanın Rusiya istehsalı silahlarına qarşı üstünlüyü təmin edib.
Bu əməkdaşlıq təkcə texnika alışından ibarət deyil, həm də kəşfiyyat və təlim sahələrini əhatə edir. İsrail və Azərbaycanın kəşfiyyat orqanlarının uzun illərdir ki, xüsusən İranla bağlı məlumat mübadiləsi apardığı da geniş yayılan iddialar arasındadır. İranla Azərbaycan arasında 700 km-lik sərhədi mövcuddur və İranda 20 milyondan çox etnik azərbaycanlı yaşayır.
Təl-Əviv üçün Azərbaycan İranla həmsərhəd strateji tərəfdaşdır – istər Tehran haqda kəşfiyyat toplamaq, istərsə də regionda hərbi nüfuz nümayiş etdirmək baxımından. Məhz buna görə İsrail Azərbaycanın müdafiə qabiliyyətini artırmaqda maraqlıdır və Bakını ən yeni silahlarla təchiz edir.
Hazırda İsrail Azərbaycanın yüksək texnologiyalı silah və sistemlər üzrə əsas təchizatçısıdır; pilotsuz uçuş aparatlarından tutmuş hava hücumundan müdafiə və ballistik raket komplekslərinədək müxtəlif sahələrdə transferlər həyata keçirilir. Son məlumatlara görə, Azərbaycanın ordusuna idxal olunan İsrail silahlarına raket əleyhinə “Barak-8” sistemləri, uzaqmənzilli “LORA” raketləri, “SkyStriker” PUA-ları və s. daxildir (rəsmi təsdiqlənməsə də, ekspertlər bunları qeyd edir).
Tərəflər arasında hərbi-texniki əməkdaşlığın gizli istiqamətləri də var. Tehran dəfələrlə Bakını İsrailə öz ərazisində hərbi imkanlar yaratmağa icazə verməkdə ittiham edib. Məsələn, İran rəsmiləri iddia edib ki, İsrail xüsusi xidmət orqanları Azərbaycan vasitəsilə İranda əməliyyatlar həyata keçirir və hətta İsrail təyyarələrinin Azərbaycan hava limanlarından istifadə ehtimalı var.
Bakı bu iddiaları qəti surətdə rədd etsə də, İranın belə narahatlığı iki ölkə arasındakı təhlükəsizlik əlaqələrinin problematik olduğuna işarədir. Beynəlxalq mediada yayılan məlumatlara görə, Azərbaycan ərazisində İsrail kəşfiyyatının regiondakı fəaliyyətinə logistik dəstək verən gizli obyektlər mövcuddur, lakin rəsmi təsdiq yoxdur.
Bundan əlavə, İsrailin yüksək texnologiyalı müdafiə sistemi (məsələn, raket əleyhinə “Dəmir Günbəz” və hava hücumundan müdafiə texnologiyaları) Azərbaycanın da maraq dairəsindədir. Gələcəkdə bu sahələrdə birgə istehsal və ya daha geniş təlim əməkdaşlığı ehtimalı da istisna edilmir.
Ümumilikdə, 2023-2025-ci illərdə hərbi tərəfdaşlıq, enerji qədər olmasa da, intensiv şəkildə davam edib və Azərbaycanın təhlükəsizlik strategiyasında İsrailin rolunu daha da artırıb.
Kontekstual təsirlər: psixoloji və regional aspektlər
Azərbaycan-İsrail münasibətləri təkcə ikitərəfli müstəvidə yox, daha geniş regional kontekstdə və ictimai-siyasi diskursda da dəyərləndirilməlidir. Bu bölümdə əvvəlcə İsrailin Türkiyə və Rusiya ilə əlaqələrinin yaratdığı regional çərçivəyə, sonra isə iki ölkənin ictimai rəyində və rəsmi ritorikasındakı simvolik məqamlara nəzər salınır.
Regional fon
2023-cü ilə qədər İsrail ilə Türkiyə arasında münasibətlər nisbətən normallaşmışdı; hətta həmin il sentyabrda İsrail Prezidenti İshak Hersoqun Türkiyəyə və Azərbaycana ardıcıl səfərləri planlaşdırılırdı. Lakin oktyabrda başlayan Qəzza müharibəsi Ankara-Təl-Əviv xəttində yenidən böhran yaradıb.
Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan İsraili terror dövləti adlandırıb, 2024-ün noyabrında İsraillə diplomatik əlaqələri kəsmək qərarını açıqlayıb. Belə gərgin şəraitdə Azərbaycan iki od arasında qalıb: bir yanda strateji müttəfiqi Türkiyənin artan təzyiqi, digər tərəfdə uzun illərin sadiq tərəfdaşı İsrail.
Bakı ilk növbədə öz maraqlarını üstün tutaraq, Türkiyənin reaksiyalarına rəğmən İsraillə iqtisadi və hərbi əməkdaşlığı dayandırmayıb. Məsələn, 2024-ün əvvəllərində Türkiyə İsraillə ticarəti dayandırdığını açıqlasa da, Azərbaycan neftinin Ceyhan limanından İsrailə axını davam etdirib. Ankara bunu bilsə da, həm iqtisadi fayda (tranzit haqları), həm də Bakı ilə strateji münasibətlər naminə sükutla yanaşıb.
Bununla belə, Türk ictimai rəyində Azərbaycanla bağlı narazılıqlar ortaya çıxıb, bəziləri “Qəzzaya görə Bakıya təzyiq göstərilsin” kimi fikirlər səsləndirib. Belə çağırışlar rəsmi siyasətə çevrilməyib, lakin Ankara-Təl-Əviv gərginliyi uzanarsa, Azərbaycanın seçim etmək təzyiqi ilə üzləşməsi riski qalır.
Rusiyaya gəlincə, İsrail-Moskva münasibətləri də ziddiyyətlidir. Bir tərəfdən Rusiya Ukrayna müharibəsi başlayandan İsraili açıq şəkildə Qərbə tam qoşulmadığı üçün qismən neytral sayıb. Digər tərəfdən, 2023-cü ildə Qəzza münaqişəsi zamanı Rusiya da Qərbi tənqid edən cəbhədə yer aldı və İsraili mülki itkilərə görə ittiham edən bəyanatlar verib.
Moskva Tehranla strateji əlaqələrinə görə, İsrailin regionda güclənməsindən xoşlanmasa da, hələlik Azərbaycan-İsrail tərəfdaşlığına açıq maneə törətməyib. Bunun bir səbəbi Azərbaycanın da Rusiya ilə tarazlıq siyasəti yürütməsidir: Bakı Ukrayna məsələsində bitərəf qalmağa çalışır, Rusiyaya qarşı sanksiyalara qoşulmur və 2022-ci ildə Moskva ilə müttəfiqlik bəyannaməsi imzalayıb.
Bakı çalışır ki, İsraillə yaxınlıq Rusiya ilə strateji münasibətlərə xələl gətirməsin. Ümumilikdə, İsrailin Türkiyə və Rusiya ilə gərginliklərinin Azərbaycan-İsrail əlaqələrinə dolayı təsiri ehtiyatla izlənir. Bakı bu iki böyük regional oyunçu (Türkiyə və Rusiya) ilə münaqişəyə girmədən İsraillə əməkdaşlığı davam etdirməyə çalışır.
Psixoloji və simvolik aspektlər
Azərbaycan və İsrail arasındakı münasibətlərin ictimai təsəvvürü və rəsmi ritorikası da diqqətəlayiqdir. Azərbaycanın rəsmi təbliğatında ölkənin Yəhudi icması və ümumən yəhudilərlə tarixi dostluq tez-tez vurğulanır. Məsələn, hələ Sovet dövründə müsadirə olunmuş sinaqoqların bərpası, yəhudi məktəblərinin açılması kimi addımlar ön plana çəkilir.
2024-də populyar xarici blogerlər Azərbaycana dəvət olunaraq burada müsəlmanlarla yəhudilərin “sülh şəraitində birgə yaşadığı” mesajını yayan videolar hazırlayıblar. Bu kimi PR təşəbbüsləri ilə Bakı özünü tolerantlıq nümunəsi kimi təqdim edərək, İsraillə əlaqələrini həm daxildə, həm də xaricdə legitimləşdirməyə çalışır.
Azərbaycanın yəhudi icması tarixən mövcud olsa da, sayca böyük deyil (təqribən 6000 nəfər). Lakin rəsmi ritorikada bu fakt “müsəlman ölkəsi olaraq yəhudilərin rahat yaşadığı nadir diyar” obrazını yaratmaq üçün istifadə edilir. Bu da informasiya mühitində Azərbaycanın xeyrinə işləyir, xüsusən Ermənistanla təbliğat qarşıdurmasında Bakı özünü çoxmillətli və dözümlü, rəqibini isə monoetnik göstərməyə çalışır.
Azərbaycan ictimai rəyində İsrailə münasibət birmənalı olmaya bilər, lakin hökumət bu sahədə mümkün riskləri ciddi nəzarətdə saxlayır. Qəzza müharibəsi zamanı bir sıra müsəlman ölkələrində və hətta Qərb paytaxtlarında İsrail əleyhinə kütləvi etirazlar görülüb. Ankarada da HƏMAS-a dəstək mitinqləri keçirilib.
Azərbaycanda isə belə genişmiqyaslı aksiyalar müşahidə olunmayıb. Səbəblərdən biri ölkədə sekulyar idarəçilik və etirazlara az dözümlü siyasi rejim olmasıdır. Hakimiyyət radikal dini hərəkatların güclənməsindən də ehtiyatlanır və Qəzza müharibəsinin xalq arasında dini hissləri qızışdırmasına imkan verməyib. Azərbaycanlıların da sosial mediada dövlət siyasətinin davamı olaraq İsraili dəstəkləyən paylaşım və rəyləri tez-tez gözə dəyir.
Nəticədə, Bakıdakı ictimai diskurs rəsmi çizgidən çox uzaqlaşmayıb. Mediada İsrailin törətdikləri tənqid olunsa da, ümumən dövlətin mövqe qorunub. Azərbaycan XİN Qəzzadakı humanitar vəziyyətdən “dərin narahatlığını” bildirib, lakin İsraillə əməkdaşlıq artan sürətlə davam edir.
İsraildə də Azərbaycanla münasibətlər müəyyən simvolizm daşıyır. İsrail cəmiyyəti üçün Azərbaycan nadir müttəfiqdir: əhalisinin böyük əksəriyyəti şiə müsəlman olan və eyni zamanda İsraillə sıx dostluq edən ölkə modeli. İsrail rəsmiləri tez-tez Azərbaycanı “müsəlman dünyasında İsrailin dostu” kimi təqdim edir və bu tərəfdaşlığı sülh üçün nümunə adlandırırlar.
Azərbaycan-İsrail münasibətləri
