Aktau təyyarə qəzası: Rusiya-Azərbaycan arasında olanlar və kompensasiya mübahisəsi
Aktau təyyarə qəzasından sonra olanlar
AZAL-a məxsus “Embraer 190” sərnişin təyyarəsinin Aktauda qəzaya uğramasından sonra Azərbaycan-Rusiya münasibətləri kəskin dəyişməyə başladı. Qarşılıqlı addımlar və Azərbaycanın tələbləri məsələni gərgin saxlamağa davam edir.
Azərbaycan tərəfinin əsas tələbi Rusiyanın hadisəni törətməsi ilə bağlı üzr istəməsi və dəymiş ziyana görə kompensasiya ödəməsidir. Ötən günlərdə Moskva kompensasiyanın ödənilməyə başladığını iddia etsə də, Bakı bunun aviaşirkət tərəfindən ödənildiyini açıqlayıb.
Qarşılıqlı iddialar və notalarla müşahidə edilən və Azərbaycan-Rusiya münasibətlərindəki soyumanın səbəbi kimi qeyd edilən “Aktau təyyarə qəzası” baş verən gündən bu günə qədər baş verənləri bu məqalədə təqdim edəcəyik.
Hadisənin baş verməsi və ilkin məlumatlar (25-27 dekabr 2024)
2024-cü il dekabrın 25-də Bakıdan Qroznıya (Rusiya, Çeçenistan) uçan AZAL aviaşirkətinə məxsus Embraer 190 sərnişin təyyarəsi Qazaxıstanın Aktau şəhəri yaxınlığında qəzaya uğrayıb. Təyyarə Xəzər dənizi üzərində “SOS” siqnalı verdikdən sonra Aktau hava limanına təcili enişə cəhd edərkən yerə çırpılıb.
Nəticədə təyyarənin göyərtəsində olan 67 nəfərdən 38-i həlak olub, 29 nəfər sağ qalıb. İlkin məlumatlara görə, təyyarənin gövdəsində çoxsaylı zədələr və deşiklər aşkarlanıb, bu da hadisənin sadə texniki nasazlıqdan deyil, xarici təsirdən qaynaqlandığını göstərilmişdi. Qəza faktı ilə bağlı həm Azərbaycan, həm Qazaxıstan, həm də Rusiyada cinayət işi açılıb.
Hadisədən dərhal sonra təxirəsalınmaz tədbirlər görülüb. Qazaxıstan fövqəladə hallar qurumları xilasetmə əməliyyatına başlayıb, “qara qutu”lar tapılaraq araşdırmaya cəlb edilib. Dekabrın 26-da Azərbaycanda ölkə üzrə matəm elan olunub.
Eyni zamanda Çeçenistan rəhbərliyi də dekabrın 28-ni respublikada matəm günü elan edib. İlk günlərdə qəzanın səbəbi rəsmi dairələrdə açıqlanmasa da, Rusiyanın aviasiya qurumu ilkin versiya kimi quş sürüsü ilə toqquşma ehtimalını dilə gətirib.
Lakin hadisənin xarakteri (təyyarənin gövdəsindəki iri deşiklər və s.) bu ehtimalı şübhə altına alırdı. Artıq dekabrın 26-27-dən etibarən yerli və beynəlxalq müşahidəçilər təyyarənin raket zərbəsinə məruz qalmış ola biləcəyini irəli sürməyə başladılar.
Tərəflərin rəsmi açıqlamaları (28 dekabr 2024 – yanvar 2025)
Hadisədən bir neçə gün sonra tərəflər rəsmi mövqelərini bildirməyə başlayıblar. Dekabrın 28-də Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə telefonla zəng edərək sərnişin təyyarəsinin Rusiyanın hava məkanında baş vermiş faciəvi insidentə görə üzrxahlığını ifadə etdi, həlak olmuş şəxslərin ailələrinə başsağlığı verib.
Putin hadisəni “Rusiyanın hava məkanında fiziki-texniki xarakterli kənar müdaxilə nəticəsində baş vermiş faciə” adlandıraraq təəssüfünü bildirdi. Bunun ardınca Azərbaycan tərəfi qəzaya dair beynəlxalq ekspertlərdən ibarət komissiya yaradıldığını və araşdırmanın şəffaf aparılacağını elan etdi.
Dekabrın 29-da Prezident İlham Əliyev hadisənin təfərrüatları barədə daha sərt açıqlama verib. O, AZAL təyyarəsinin Rusiya hərbi hava müdafiə qüvvələri tərəfindən vurulduğunu bəyan edib və Moskvanı bunu rəsmi şəkildə etiraf etməyə çağırıb.
Əliyev, baş verənləri “dəhşətli faciə” adlandıraraq Rusiyadan gözlənilən üç əsas tələbi dilə gətirib: rəsmi üzr və günahın etirafı, hadisəyə görə məsul şəxslərin cəzalandırılması və həlak olanların ailələrinə, yaralananlara və AZAL-a dəyən ziyana görə kompensasiyanın ödənilməsi. Azərbaycan Prezidenti vurğulayıb ki, təyyarənin gövdəsindəki çoxsaylı dəliklər, sağ qalan ekipaj üzvlərinin və sərnişinlərin ifadələri onun havada raket hücumuna məruz qaldığını sübut edir.
Rusiya rəsmiləri isə ehtiyatlı mövqe sərgiləyib. Kreml sözçüsü Dmitri Peskov istintaq bitmədən hər hansı nəticə çıxarmağın “uyğun olmadığını” deyərək konkret ittihamları şərh etməkdən yayınıb.
Rusiya tərəfi rəsmi olaraq təyyarənin vurulmasını nə təsdiq, nə də təkzib edib, lakin faciəni “bədbəxt hadisə” kimi təqdim etməyə çalışıb.
Yanvar ayının əvvəllərində Rusiyaya yaxın bəzi media orqanları qəzanın guya pilot səhvi səbəbilə baş verdiyini iddia edirdi ki, bu da Azərbaycanda ciddi narazılıqla qarşılanıb. Bununla belə, Rusiyanın dövlət qurumları hadisə ilə bağlı istintaqın davam etdiyini və bütün detalların araşdırılacağını bildiririblər.
Qazaxıstan hökuməti də öz növbəsində rəsmi açıqlama yayaraq araşdırmanın beynəlxalq qaydalara uyğun və obyektiv şəkildə aparılacağına söz verib.
Media və müstəqil mənbələrin araşdırmaları
Hadisənin ardınca beynəlxalq media qurumları və müstəqil mənbələr qəza ilə bağlı mühüm məlumatlar əldə ediblər.
“Reuters” agentliyi artıq dekabrın 26-da Azərbaycan istintaqına yaxın dörd mənbəyə istinadən xəbər verib ki, təyyarə Rusiya ordusunun “Pantsir-S1” tipli hava hücumundan müdafiə sistemi tərəfindən vurulub.
“Reuters”in məqaləsində bildirilirib ki, uçuş marşrutu Groznı yaxınlığında olarkən təyyarənin rabitə sistemləri güclü radioelektron müdaxilə səbəbindən iflic olub, ardınca isə Rusiya hava müdafiə qurğusu tərəfindən səhvən hədəf alınaraq vurulub.
Agentlik həmçinin ABŞ və Kanada rəsmilərinin də ilkin göstəricilərin Rusiya raketinin təyyarəni vurması ehtimalını təsdiqlədiyini qeyd edib. Bu xəbərlər rəsmi Bakı tərəfindən təkzib olunmayıb, lakin həmin günlərdə araşdırmanın tam bitmədiyi əsas gətirilərək rəsmən təsdiqlənməsi də gözlənilirdi.
Böyük Britaniyanın “The Times” qəzeti və digər Qərb mətbuatı qəza sonrası yayılan video-görüntüləri təhlil edən ekspertlərin rəyini dərc ediblər. Mütəxəssislər təyyarənin enişə cəhd zamanı idarəetməni tam itirməsinin səbəbini gövdə və quyruq hissədəki hidravlik sistemlərin zədələnməsi ilə izah ediblər.
Onlar hesab edirdilər ki, təyyarənin quyruq və qanadlarında böyük deşiklər var və bu deşiklər raket qəlpələri nəticəsində yaranaraq üç paralel hidravlik xətti sıradan çıxarıb. Bu analiz də təyyarənin yüksək ehtimalla xaricdən atılan bir raket tərəfindən vurulduğu qənaətini gücləndirib.
“Həmin vaxt yanlışlıqla AZAL təyyarəsinə raket atılıb”
Digər tərəfdən, “Euronews” telekanalı Azərbaycan hökumətindəki mənbələrə istinadla eksklüziv xəbər yaydı. Həmin məlumatda bildirilirdi ki, 25 dekabr səhəri Qroznı ətrafında pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) hücumu zamanı Rusiya HHM qüvvələri aktiv olub və məhz həmin vaxt yanlışlıqla AZAL təyyarəsinə raket atılıb.
“Euronews”un xəbərinə görə, raket təyyarənin yaxınlığında partlayaraq sərnişinləri və ekipajı yaralamış, zədələnmiş təyyarə isə Rusiya aerodromlarına eniş icazəsi ala bilməyərək Xəzər üzərindən Aktauya yönləndirilib. Bu iddialar sonradan rəsmi şəkildə təsdiqlənsə də, ilkin mərhələdə Azərbaycan mətbuatında “Euronews”un açıqlaması geniş yayıldı.
Qəzanın araşdırılması əsasən Qazaxıstan rəhbərliyində idi. Çikaqo Konvensiyasına uyğun olaraq, hadisə Qazaxıstan ərazisində baş verdiyi üçün əsas təhqiqat aparıcı olaraq Qazaxıstanın müvafiq qurumlarına həvalə olundu.
Fevralın 4-də Qazaxıstan Nəqliyyat Nazirliyi ilkin hesabat açıqladı. Hesabatda göstərildi ki, təyyarə qalıqlarının ilkin müayinəsi nəticəsində laynerin quyruq bölməsində, şaquli və üfüqi stabilizatorlarda, həmçinin sol mühərrikdə və qanadda müxtəlif formalı və ölçülü çoxsaylı deşiklər aşkarlanıb.
Bəzi deşiklərin kənarlarının dördkünc formada olduğu vurğulanıb. Eyni zamanda, qəza yerində təyyarənin strukturu daxilində yad metallik fraqmentlər tapıldığı, onların mənşəyi və növünün müəyyən edilməsi üçün əlavə ekspertizaların aparılacağı bildirilib. Qazaxıstanın hesabatında son səbəb kimi konkret qənaət ifadə olunmasa da, təyyarənin quşlarla toqquşmadığı və göyərtədə hər hansı partlayıcı qurğunun işə düşmədiyi xüsusilə qeyd edilib. Bu da nəzərləri bir daha kənar raket hücumu versiyasına yönəldib.
Qəzanın iki gün sonrasında – dekabrın 27-də Rusiya Federal Hava Nəqliyyatı Agentliyi (Rosaviasiya) də etiraf etmişdi ki, AZAL təyyarəsi Groznı səmalarında olarkən Rusiya HHM sistemləri aktivləşdirilib.
Həmçinin, 2025-ci il yanvarın 24-də Azərbaycan KİV-ləri Rusiya İstintaq Komitəsindəki mənbələrə istinadla yeni məlumat yayıblar. Xəbərə görə, Rusiyada aparılan istintaq nəticəsində təyyarənin həqiqətən “Pantsir-S1” raket kompleksi ilə vurulduğu təsdiqlənib, hətta raketi atan heyətin və əmri verən rəsmilərin kimliyi də müəyyən edilib.
İddia olunurdu ki, həmin zenit-raket kompleksi Suriyadan Çeçenistana gətirilibmiş və Groznı üzərində PUA hədəflərinə qarşı aktivləşərkən səhvən mülki təyyarəni vurub. Bu kimi məlumatlar rəsmi Moskva tərəfindən şərh olunmasa da, Azərbaycan ictimaiyyətində qəzanın səbəbi ilə bağlı təsəvvürləri dəqiqləşdirdi və məsuliyyətin Rusiya tərəfində olduğunu göstərən əlavə dəlil kimi qəbul olundu.
Rusiya və Azərbaycanın hüquqi və siyasi mövqeləri
Hadisə ilə bağlı hüquqi qiymət və siyasi mövqelər məsələsində Bakı və Moskvanın baxışları kəskin şəkildə fərqlənib.
Azərbaycan rəsmiləri və ictimaiyyəti, mülki təyyarənin dövlətin hərbi qüvvələri tərəfindən vurulmasını beynəlxalq hüququn ciddi pozuntusu kimi dəyərləndirib. Milli Məclisin üzvləri vurğulayıblar ki, mülki aviasiya ilə bağlı 1944-cü il Çikaqo Konvensiyasının 3BIS maddəsi dövlətlərə mülki təyyarələrə qarşı silah tətbiqini qəti qadağan edir. Belə ki, hava məkanını pozduğu təqdirdə belə, maksimum məcburi eniş etdirməyə icazə verir, lakin mülki təyyarənin vurulması yolverilməzdir.
AZAL təyyarəsinin icazəli marşrutla uçduğu və heç bir qayda pozuntusuna yol vermədiyi nəzərə alınarsa, onun vurulması sözügedən maddənin kobud şəkildə pozulması deməkdir. Azərbaycan tərəfi həmçinin xatırladıb ki, 1971-ci il Monreal Konvensiyası mülki təyyarələrin qəsdən məhv edilməsini cinayət əməli sayır və BMT Nizamnaməsinin 2(4)-cü maddəsi dövlətlərə zor tətbiqini qadağan edir. Bu mövqeyə görə, AZAL təyyarəsinin vurulması dövlət məsuliyyəti doğuran qeyri-qanuni güc tətbiqidir və adi bir aviasiya qəzası kimi qiymətləndirilə bilməz.
Rusiya rəsmiləri isə “məsuliyyət məsələsində yayınan mövqe tutublar”. Prezident Putin hər nə qədər üzr istəsə də, Rusiyanın birbaşa təqsirini etiraf etməyib və hadisəni “təəssüf doğuran bir insident” adlandırmaqla kifayətlənib.
Moskva rəsmiləri hadisənin təhqiqatının hələ bitmədiyini önə çəkməklə bərabər, müxtəlif alternativ versiyalar irəli sürməyə cəhd ediblər (quş təması, pilot səhvi və s.).
İlham Əliyev: “Biz nə baş verdiyini bilirik və bunu sübut edə bilərik”
Lakin Azərbaycan tərəfi bu cür izahlara kəskin etiraz edib. İki ölkə arasındakı siyasi dialoq bu məsələyə görə gərginləşib: Bakı açıq şəkildə bildirib ki, Rusiya rəsmilərinin hadisədən sonrakı davranışı və məsuliyyəti üzərlərinə götürməməsi ikitərəfli əlaqələrə ciddi zərbə vurub.
Azərbaycan tərəfi öz hüquqi iddialarını beynəlxalq platformada da ifadə etməyə başlayıb. Prezident İlham Əliyev 2025-ci ilin ilk yarısında bir neçə dəfə bəyan edib ki, Bakı rəsmi Moskvanın addım atmasını səbrlə gözləyib, lakin “hələ də Rusiya rəsmilərindən heç bir cavab alınmayıb”.
İyul ayında Əliyev açıq şəkildə bildirdi ki, Azərbaycan artıq beynəlxalq məhkəmədə iddia qaldırmağa hazırlaşır – məqsəd Rusiyanın günahını hüquqi müstəvidə tanıtdırmaq və təzminat tələbini rəsmiləşdirməkdir. Prezident qeyd edib ki, “biz nə baş verdiyini tam dəqiq bilirik və bunu sübut edə bilərik; Rusiya rəsmiləri də nə baş verdiyini bilir” – buna baxmayaraq, qonşu ölkə öz məsuliyyətini lazımınca yerinə yetirməyib.
Əliyev vurğulayıb ki, irəli sürülən tələblər tam hüquqidir və yaxşı qonşuluq prinsiplərinə uyğundur: Rusiyanın qəzanın səhvən də olsa onların təqsiri ucbatından baş verdiyini etiraf etməsi, təyyarəni vuran hərbçilərin cəzalandırılması, həlak olanların ailələrinə və yaralananlara kompensasiya ödənilməsi, həmçinin məhv edilən təyyarənin dəyərinin qarşılanması gözlənilir.
Bakı rəsmiləri onu da bildiriblər ki, bu məsələdə MH17 presedenti (2014-cü ildə Ukrayna səmasında vurulan Malayziya hava yollarına məxsus təyyarə) mühüm hüquqi istinad nöqtəsidir. Həmin hadisə ilə müqayisədə, AZAL təyyarəsi insidentində Rusiyanın rolu daha birbaşa olduğu üçün Azərbaycanın hüquqi iddialarının güclü əsaslara söykəndiyi qeyd olunub.
Rusiya isə öz siyasi-hüquqi müdafiə mövqeyini formalaşdırarkən bir neçə məqama önəm verib.
İlk növbədə, Moskva bu hadisəni dövlətlərarası mübahisə səviyyəsinə qaldırmamağa çalışaraq onu kommersiya aviasiya qəzası kimi çərçivələndirmək istəyib. Monreal Konvensiyasının (1999) 17-ci maddəsinə əsasən mülki aviasiya insidentlərində sərnişinlərin ölümü və xəsarəti hallarında birbaşa aviaşirkət (bu halda AZAL) məsuliyyət daşıyır və müvafiq sığorta ödənişləri həyata keçirir. Rusiya rəsmiləri iddia edirdilər ki, əgər zərərçəkənlər sığorta pulu alırsa, məsələ bağlanmış sayılmalıdır.
Lakin Azərbaycan tərəfi bu mövqeyi qətiyyən qəbul etmir. Hüquqşünasların izahına görə, Montreal Konvensiyasının 21-ci maddəsi aviaşirkətin məhdud məsuliyyətini, fəqət nəzarəti xaricində baş verən hadisələrdə aviaşirkətin tam məsuliyyətdən azad oluna bilməsini nəzərdə tutur. Yəni, əgər mülki təyyarə hərbi güc tətbiqi nəticəsində vurulubsa, burada əsas məsuliyyət aviaşirkətdən dövlətin (Rusiyanın) üzərinə keçir və sırf sığorta ödənişləri ilə kifayətlənmək hüquqi baxımdan adekvat deyil.
Bu prinsipə söykənərək Bakı beynəlxalq arenada dövlət məsuliyyətini və buna uyğun təzminatı ön plana çıxarmağa çalışır, Moskva isə əksinə, məsələnin aviaşirkət sığortası çərçivəsində həll olunduğunu vurğulayaraq əlavə məsuliyyət yükünün altına girmək istəmir.
Bu günə qədər baş verən yeniliklər (Rusiya XİN-in bəyanatı və sığorta ödənişləri)
Hadisədən sonra keçən aylar ərzində Rusiya və Azərbaycan arasındakı gərginlik azalmaq əvəzinə daha da artıb. Xüsusən 2025-ci ilin yaz-yay aylarında qarşılıqlı ittihamlar və etimadsızlıq dərinləşib. İyul ayında Azərbaycan hüquq-mühafizə orqanlarının ölkədə yaşayan bir qrup Rusiya vətəndaşını (əslən azərbaycanlı olan şəxsləri) saxlaması və eyni dövrdə Rusiyada azərbaycanlı miqrantlara qarşı təzyiq hadisələri iki ölkə arasında əlavə gərginlik yaradıb.
Rəsmi Bakı bəyan edib ki, Rusiya ilə münasibətlərin pisləşməsinin kökündə məhz Aktau təyyarə qəzası və Rusiyanın ondan sonra nümayiş etdirdiyi davranış dayanır. Belə bir şəraitdə Kreml bu mübahisədə öz mövqeyini beynəlxalq aləm qarşısında müdafiə etmək üçün bir addım atdı.
Rusiya: “2025-ci ilin fevralından başlayaraq ödənişlərə edilir”
Sentyabrın əvvəlində Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi xüsusi açıqlama yayımlayaraq, bəzi xarici media və bloqqerlərin “Rusiya kompensasiya ödənişlərindən boyun qaçırır” iddialarını rədd edib. Rusiya XİN-in bəyanatında bildirilir ki, qəza nəticəsində həlak olan və yaralanan sərnişinlərə dair sığorta tələblərinin böyük əksəriyyəti ödənilib.
Məlumata görə, Rusiyanın “AlfaStraxovanie” sığorta şirkəti artıq 2025-ci ilin fevralından başlayaraq ödənişlərə başlayıb: AZAL təyyarəsinin özü üçün tam sığorta dəyəri – 1,003 milyard rubl (təxminən 12,3 milyon dollar) məbləğində kompensasiya aviaşirkətə ödənilib, həmçinin uçuşun 62 sərnişinindən 46-nın xəsarət alması və ya həlak olması ilə bağlı iddialar tam həllini tapıb. XİN həmin 46 nəfərə aid ödənişlərin ümumi məbləğinin 358,4 milyon rubl (təxminən 4,4 milyon dollar) olduğunu açıqlayıb; qalan zərərçəkmişlərlə də məbləğ razılaşdırılması üçün iş aparıldığı qeyd edilib.
Rusiya tərəfi bu məlumatı yayarkən, məsələnin siyasiləşdirilməsini qınayıb və “emosional reaksiya doğurmaq məqsədi güdən yalan informasiyalar” adlandırdığı iddialara inanılmamasını xahiş edib.
Azərbaycan: “Tələb edilən kompensasiya Rusiyanın məsuliyyəti ilə bağlıdır”
Azərbaycan rəsmilərinin cavabı gecikməyib. Sentyabrın 5-də Azərbaycan XİN sözçüsü Ayxan Hacızadə Rusiya XİN-in bu açıqlamasını “təəccüblü və çaşdırıcı” adlandırıb. O, vurğulayıb ki, Rusiya tərəfindən təqdim edilən ödənişlər AZAL-ın sığorta müqaviləsi çərçivəsində, yəni aviaşirkətin öz sığorta öhdəlikləri əsasında həyata keçirilib.
“Bu ödənişləri Azərbaycan hökumətinin Rusiyadan tələb etdiyi kompensasiya ilə eyniləşdirmək doğru deyil”, – deyə Hacızadə bildirib.
Azərbaycan XİN-i xatırladıb ki, söhbət sığorta şirkətinin ödədiyi məbləğlərdən gedir və bunlar yalnız aviaşirkətin və sərnişinlərin arasındakı hüquqi münasibətləri əhatə edir. Halbuki, Azərbaycan dövlətinin tələb etdiyi kompensasiya birbaşa Rusiya hökumətinin məsuliyyəti ilə bağlıdır və bu məsələ hələ açıq qalır.
Ayxan Hacızadə əlavə edib ki, məhz təyyarə qəzası və ondan sonra Rusiyanın tutduğu mövqe iki ölkə əlaqələrinin soyumasına səbəb olub; bundan üstünə Yekaterinburqda iki azərbaycanlı qardaşın döyülərək öldürülməsi kimi etnik zəmində hadisələr də gəlib və vəziyyəti daha da gərginləşdirib.
Beləliklə, 2025-ci ilin sentyabr ayınadək rəsmi Moskva təyyarənin vurulmasına dair birbaşa etirafdan yayınaraq məsələnin sığorta çərçivəsində həll olunduğunu göstərməyə çalışır. Rəsmi Bakı isə bunu qəbuledilməz sayır, sığorta ödənişini kompensasiya əvəzinə təqdim etməyin ictimaiyyəti yanıltmaq olduğunu bəyan edir və Rusiyadan dövlət olaraq məsuliyyəti üzərinə götürməyi tələb etməyə davam edir.
İki ölkə arasında nota mübadilələri, media üzərindən ittihamlar sentyabrda da müşahidə olunmaqdadır.
Aktau təyyarə qəzasından sonra olanlar
