Azərbaycan–Rusiya münasibətləri: Təyyarə vurulması ilə geosiyasi münaqişə

“JAMnews”un media tərəfdaşı “Meydan TV”nin materialı

2024-cü ilin dekabrında baş verən təyyarə qəzası Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinə ciddi zərbə vurdu. Hadisədən sonra Bakı ilə Moskva arasında artan diplomatik gərginlik yalnız konkret texniki səhv kimi qalmadı, daha dərinə enərək siyasi ritorika, təbliğat və ideoloji qarşıdurma ilə müşayiət olundu.

Hadisənin fonunda Kremlin ritorikası, Azərbaycanın cavab addımları və tərəflərin gələcək münasibətlərinə dair müxtəlif şərhlər meydana çıxdı.

2024-cü ilin 25 dekabrında AZAL-a məxsus sərnişin təyyarəsi Rusiyanın hava hücumundan müdafiə sistemləri tərəfindən vuruldu. 38 nəfərin həyatını itirdiyi bu insident həm Azərbaycan cəmiyyətində, həm də siyasi dairələrdə ciddi narahatlığa səbəb oldu. Prezident İlham Əliyev sərt açıqlama ilə çıxış edərək Rusiyadan üzr, təzminat və məsul şəxslərin cəzalandırılmasını tələb etdi.

İlham Əliyev: “Rusiya tərəfi Azərbaycandan üzr istəməlidir… və Azərbaycan dövlətinə və zərərçəkən sərnişin və ekipaj üzvlərinə təzminat ödəməlidir. Bu, bizim şərtlərimizdir”.

Hadisədən 3 gün sonra Rusiya Prezidenti Vladimir Putin telefon danışığında üzr istədi, lakin Azərbaycanın tələbləri tam şəkildə yerinə yetirilmədi.

Hadisənin ilk günlərində Azərbaycan mediası “naməlum səbəb” versiyasını irəli sürürdü və yalnız Rusiyanın məsuliyyəti aydınlaşdıqdan sonra ton dəyişməyə başladı. Azərbaycanın mediası çox da rast gəlinməyən tərzdə Rusiyaya barmaq silkələyir, tələblərə əməl etməyə çağırış edir:

AZTV: “Rusiya tərəfi üzərinə düşən məsuliyyəti dərk etmək əvəzinə gah medianın dili ilə Azərbaycanı hədələyir, təhqir edir, gah səfirimizi XİN-ə çağırır”.

İctimai TV: “Azərbaycan artıq Rusiyanı beynəlxalq məhkəməyə verməyə hazırlaşır. Moskvaya təzyiqlərimiz də artır”.

İctimai TV: “Rusiya-Azərbaycan münasibətləri son 30 ilin ən gərgin dövrünü yaşayır”.

İctimai TV: “Elə əvvəldən də həmişə Rusiya hakimiyyəti daxilində Azərbaycanla bağlı münasibətlərə birmənalı münasibət olmayıb”.

İctimai TV: “Biz onsuz da Moskvadan müsbət addım gözləmirdik… 

“Avtoritar liderlərin ən böyük qorxularından biri onların həyatına suiqəsddir”

Jurnalist və siyasi şərhçi Rauf Mirqədirov hesab edir ki, Azərbaycanın Moskvaya qarşı sərt mövqeyi müəyyən mənada Prezidentin şəxsi təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlıqlarla izah oluna bilər.

O günlərdə Azərbaycanda Prezident İlham Əliyevin həyatına təhlükə olması barədə məlumatlar yayıldı. “AZAL”ın sərnişin təyyarəsi vurulan zaman İlham Əliyev də MDB sammitində iştirak etmək üçün Rusiyaya gedirdi. Düşmüş sərnişin təyyarəsi ilə demək olar ki, eyni vaxtda havaya qalxan Prezident təyyarəsi dərhal Bakıya qayıdıb.

“Prezidentin təyyarəsi havada olanda onun təyyarəsinin GPS sistemində problemlər yarandığı haqqında məlumatlar az qala rəsmi şəkildə təsdiq olunub. Hətta Prezidentin təyyarəsi havada olarkən guya İsrail xüsusi xidmət orqanları onunla əlaqə yaradıb və məsləhət görüblər ki, Prezident Bakıya qayıtsın, guya onun üçün ciddi təhlükə olub. Yəni çoxlu şayiələr olub, mən düşünürəm bu şayiələrin böyük bir hissəsinin mənbəyi elə hakimiyyətin özüdür. Ümumiyyətlə , onların qarşısının alınmasıdır. Avtoritar liderlər əksər hallarda bu cür təhdidləri çox ciddi qəbul edir. Bəzən olmayan təhdidləri şişirdir böyük problemə çevirirlər”.

Ehtimallar Əliyevin öz canına təhdid yarandığı üçün qəzəbli davrandığı, ona görə də media resurlarının yönünü Rusiyanın əleyhinə istiqamətləndirməsində cəmlənir.

İki ölkə arasında pisləşən münasibətlər söz dalaşından irəliyə keçdi. Bakıda “Rossotrudniçestvo”nun rəhbəri Yevgeni Primakovun sözlərinə görə, “sırf humanitar əməkdaşlıqla məşğul olan “Rus evi” casusluq səbəbi göstərilməklə bağlandı. Azərbaycan höküməti “Casus ofisi”nin aşkarlanması ilə bağlı rəsmi hüquqi addım atmasa da, media bu xəbəri təhdid ünsürü kimi tirajlayır, həm də Azərbaycanda rus dilində tədris həyata keçirən məktəblərin də bağlanacağından danışırdı.

“Azərbaycan hakimiyyəti bir qayda olaraq öz vətəndaşlarından alver predmeti kimi istifadə edir”

Professor Cəmil Həsənli bunu populist addım hesab edir:
“Şəhərin mərkəzinə “Rus evi”ni kim gətirmişdi? Elə Əliyev gətirmişdi də. Rus dilinə gəldikdə. Hər kvartal bu hesabatları kim verirdi? Əliyev verir və fəxrlə deyirdi ki, bizdə indi orta məktəblərdə rus dilini öyrənənlərin sayı 1 milyon nəfər şagird həddindədir. Sən tutaq Putinə hesabat verirdin ki, bir milyon şagird rus dilini öyrənir, yaxud 327 ya nə qədərsə rus məktəbi var, indi, məsələn, şagird 5-6-7-8-ci sinifdə oxuyur. Sən bu məktəbi bağlamaqla bu uşaqları bədbəxt edirsən. Yəni indi təzədən bunlar keçsinlər Azərbaycan sektoruna? Sadəcə olaraq yaranmış situasiyada Əliyev öz avtonomiyasını bir az genişləndirmək istəyirdi. Rusiyadan asılılığını azaltmaq istəyirdi. Bu fonda bir az etimad qazanmaq istəyirdi. Amma Rusiya dirəniş göstərdi. Yəni Rusiya həmin avtonomiyanı Əliyevə vermədi”.

Onun sözlərinə görə, hakimiyyət xarici münasibətlər pisləşəndə daim daxili repressiyalar vasitəsilə reaksiya verir:

“İranla münasibətlər korlananda islamçıları həbs edirlər. Rusiya ilə münasibətlər korlananda rus casusu axtarırlar. Qərblə münasibətlər pisləşəndə Qərb dəyərlərinin daşıyıcılarını, az çox demokratik dəyərləri yaşadan adamları həbs edirlər. Azərbaycan hakimiyyəti bir qayda olaraq öz vətəndaşlarından alver predmeti kimi istifadə edir”.

Rusiya mediasında, xüsusilə təbliğat yönümlü portallarda Azərbaycana qarşı kəskin ritorika sərgiləndi. Dərc edilən məqalələrdə təyyarə qəzası ilə bağlı Rusiyanın xüsusi öhdəliyinin olmaması – əksinə qəzanın təbii fəlakətdən meydana gəldiyinə işarə edilir, “Rus evi”nin bağlanmasına cavab olaraq azərbaycanlı biznesmenlərin “Food-Sity” və “Sadovod” kimi obyektlərinə təzyiq göstərilməsini təklif edilir. Bundan başqa Rusiyada yaşayış icazəsi olmadan yaşayan azərbaycanlıların ölkədən çıxarılması və ya onların Ukrayna ilə müharibəyə cəlb edilməsi fikri meydana atılır. Rusiyalı deputat Nikolay Valuyev öz Telegram kanalında bu mətni yerləşdirir:

“İndi Rusiyadakı Əliyev diasporunu ləğv etmək üçün əla vaxtdır: onları biznesindən məhrum etmək (sadə dillə desək, əllərindən almaq), bir şey bəhanə edib, sərvətlərini əllərindən almaq. Rusiya vətəndaşlığını alanları hərbi xidmətə yazdırmaq və cəbhəyə göndərmək. İmtina edənləri vətəndaşlıqdan məhrum etmək. Rusiya vətəndaşlığı olmayanları deportasiya etmək”.

“Rus evi” bağlanandan sonra Moskvadakı Azərbaycan səfiri Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinə çağırılıb və ona nota verilib. Eyni şəkildə Azərbaycandakı Rusiya səfiri də Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə çağırılıb. Azərbaycan əleyhinə ifadələri ilə gündəmə gələn rus deputat Nikolay Valuyev Azərbaycan dövləti tərəfindən arzuolunmaz şəxs kimi dəyərləndirilib və onun Azərbaycana girişi qadağan edilib.

“Əliyevlə bağlı nə edək?”

Cəmil Həsənli: “Bu yaxınlarda Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının iclası çağırıldı və bu iclasda elə müzakirə olunan məsələlərdən biri Əliyevlə münasibətlər barədə idi – “Əliyevlə bağlı nə edək?” Orada çox maraqlı məqamlar var idi. Məsələn, qeyd olunur ki, Rusiyadan Azərbaycana gedən pul köçürmələrinin həcmi kifayət qədər böyükdür. Baxmayaraq ki, əvvəlki illərlə müqayisədə bu yarıbayarı aşağı düşüb, amma indi də az deyil. Məsələn, o Təhlükəsizlik Şurasında (TŞ) bu məsələ dilə gətirildi. İkinci daha təhlükəli məsələ dilə gətirildi ki, ləzgilərin hüquqları pozulur, bu nədir? Bu TŞ-nın müzakirələri bir qayda olaraq qapalı olur. Amma bu informasiyaların, müxtəlif adamların çıxışlarının, müxtəlif vəzifə sahiblərinin çıxışlarının sızdırılması bir növ Azərbaycana təsir etmək xarakteri daşıyır”.

Politoloq Dmitri Oreşkin “Kiavkazski uzel”ə müsahibəsində Bakının Rusiyanın hava qəzası ilə bağlı mövqeyindən narazılığını son damla adlandırıb.“Əslində Əliyev elə bir modernləşmiş avtoritar rejim qurur ki, o, istər şimaldan, istər qərbdən, istərsə də cənubdan istənilən xarici mədəni və siyasi təsirdən ehtiyat edir”.

Politoloqun fikrincə, USAİD-in Azərbaycandakı nümayəndəliyi də məhz bu səbəbdən bağlanıb.

“Əliyev Azərbaycanın suverenliyindən və ən əsası da özünün siyasi statusundan narahatdır. Ona görə də onun üçün hər hansı digər ideoloji təsirlər qəbuledilməzdir. Yəni, “Rus Evi”nin bağlanması Azərbaycan rəhbərliyinin siyasətinin məntiqi nəticəsidir. Axı, “Rus Evi” təkcə mədəniyyət nümayəndəliyi kimi deyil, həm də siyasi təsir mərkəzi kimi fəaliyyət göstərib”, – Oreşkin dedi.

Cəmil Həsənli: “Əliyev Qərbə oynayır, amma Rusiya onu buraxmaq istəmir”

Demokratik Qüvvələrin Milli Şurasının sədri Cəmil Həsənli hesab edir ki, bu hadisədə İlham Əliyev daxili auditoriyadan çox Qərbə oynayır:

“Şübhəsiz ki, bu məsələlərdə İlham Əliyev daxili auditoriyaya oynayır. Amma bu Rusiya məsələsində İlham Əliyevin ritorikası daha çox Qərbə hesablanıb. O daxili auditoriyadan da daha çox Qərbə hesablanıb. Bir vaxtlar Qərbin gözündə Rusiya var idi, onun sağında Lukaşenko vardı, onun solunda Əliyev vardı və Ukrayna müharibəsinin uzanması fonunda, Rusiyanın hərbi iqtisadi potensialının yetərli olmaması fonunda Rusiyanın gələcəyi elə də aydın deyil. Yəni əslində bu prosesdə Əliyev Qərblə gələcək əməkdaşlıq üçün altyapı yaradırdı, bir əsas qoyurdu, əl yeri qoyurdu ki “mən sizin düşündüyünüz kimi Rusiyanın adamı deyiləm.” Bütün məqsədlər bundan ibarətdir”. 

Politoloq Elxan Şahinoğlunun fikrincə, hadisədən sonra Rusiya yalnız qismən üzr istədi və əsas tələb – məsul şəxslərin cəzalandırılması və təzminat – yerinə yetirilməyib:

“Yarımçıq bir üzr istənilib, Amma kompensasiya və cinayətkarların cəzalandırılması istiqamətində heç bir addım atılmayıb və bu istiqamətdə də irəliləyiş olmayıb. Doğrudur, bu günlərdə Rusiyanın hansısa bir sığorta şirkəti həlak olanların və yaralananların ailəsinə nəsə verəcəyini açıqlayıb. Amma bu istiqamətdə də nəsə bir irəliləyiş yoxdur. Vəziyyət belə davam etdikcə əlbəttə münasibətlər tam normallaşa bilməz”.

Rauf Mirqədirov: “Azərbaycanın siyasəti situativdir”

Jurnalist və siyasi şərhçi Rauf Mirqədirov Azərbaycan-Rusiya münasibətlərini “situativ və maraqlara əsaslanan” adlandırır:

“Yadınızdadır bizim İranla münasibətlərimizdə olan dalğavari proses? Gah münasibətlərimiz yaxşılaşır, gah pisləşir, gah İranı düşmən elan edir. O dəqiqə ölkədə şiə dindarlara qarşı müəyyən repressiyalar başlayır. Vəziyyət sakitləşir, İran yenə də dost olur. Həmçinin Rusiya ilə və Qərb dövlətləri ilə eynilə bu cür münasibətlər var. Bu münasibətlər daha çox Azərbaycan iqtidarının bu və ya digər subyektiv maraqlarına bağlı bir prosesdir. Rusiya ilə Azərbaycanın münasibətləri iki tərəfli münasibətlərdən daha çox Rusiya-Turkiyə münasibətləri ilə bağlıdır.Azərbaycan iqtidarının Rusiya ilə münasibətlərini kəskin şəkildə qıracağına inanmıram. Rusiya zəif olsa da, Azərbaycan üçün ciddi təhlükə mənbəyidir”.

Xəzər Strateji Tədqiqatlar İnstitutunun elmi işçisi Aleksandr Karavayev də hesab edir ki, Azərbaycan Kremllə münasibətləri kəsməyə can atmır və kompromislər tapmağa çalışır.

“Ümumiyyətlə, bütün Azərbaycan Prezidentinin reaksiyasını və Bakının hansı addımlar atacağını izləyir. Yəni burada söhbət Əliyevin nüfuzuna ictimai qiymət verilməsindən gedir – o, Moskvaya təzyiq edə biləcək yoxsa qeyri-müəyyənlik davam edəcək”, – Karavaev deyir.

Diplomatik istiləşmə: Yeni mərhələyə keçid?

Azərbaycanın Rusiya qarşısında tələbləri tam yerinə yetirilməsə də iki ölkə arasında yaşanan gərginliyin səngiməsi özünü çox gözlətmədi. Çeçenistan Respublikasının başçısı Ramzan Kadırov qəzaya uğrayan təyyarənin ekipaj üzvlərini təltif edəcəyini açıqladı.

Martın əvvəlində Moskvada Prezident İlham Əliyevin atası, eks Prezident Heydər Əliyevin xatirəsinə ucaldılan abidənin təməli qoyuldu. Martın 10-da isə Azərbaycan Milli Məclisinin sədri Sahibə Qafarova Rusiya Federasiyasının “Dostluq” ordeni ilə təltif edildi.

Bu hadisələr göstərir ki, Azərbaycan və Rusiya arasında münasibətlər dərinləşmiş ziddiyyətlərlə doludur, lakin bu ziddiyyətlər heç də həmişə açıq qarşıdurmaya çevrilmir – siyasi ritorika və rəmzi jestlər vasitəsilə idarə olunur.

“Mediaşəbəkə”nin dəstəyi ilə